Μουστάκι: μία αναδρομή στην ιστορία του

Μουστάκι, μούσι, γενειάδα -σήμερα μοιάζουν ως απλές επιλογές για την εικόνα μας. Κάνοντας μία σύντομη αναδρομή στην ιστορία, διαπιστώνουμε πως η ανδρική εικόνα είναι συνυφασμένη με το μήκος της τρίχας του προσώπου και βάσει αυτού, αποδίδεται το ανάλογο κύρος. Η μακριά γενειάδα σε συνδυασμό με το έντονο μουστάκι έχει θεωρηθεί ως θεϊκό σύμβολο, στοιχείο ανδρισμού και υπεροχής, με αποτέλεσμα να επιλέγεται από τις ελίτ. Αντίθετα, στην πορεία των χρόνων, οι μυστακοφόροι και γενειοφόροι έχουν χαρακτηριστεί και ως ακάθαρτοι και απομακρυσμένοι από τις κοινωνικές αρχές, λόγω τις ατημέλητης εμφάνισής τους. Η επιλογή του μήκους της τρίχας του προσώπου ενός άνδρα δεν ήταν πάντα μία ελεύθερη επιλογή, όπως είναι σήμερα. Ήταν μία επιλογή επηρεασμένη από τη θρησκεία, την κοινωνική θέση, το στρατιωτικό αξίωμα και πλήθος άλλων κοινωνικών παραγόντων, που θα αναλυθούν στη συνέχεια.

Ειδικότερα, υπάρχει μια ετυμολογική συγγένεια μεταξύ των λέξεων: barber (=μπαρμπέρης, κομμωτής), beard (= γενειάδα, μούσι), μπάρμπας κ.ά. Από τη λατινική λέξη “barbatus” προέρχεται η λέξη “βαρβάτος” και “βαρβατίλα”, δηλαδή η οσμή που έχουν τα αρσενικά ζώα κατά την περίοδο αναπαραγωγής ή η κακοσμία που προέρχεται από την έλλειψη συνθηκών υγιεινής. Επομένως, στην κοινή λογική το μουστάκι και η γενειάδα ταυτίζονται με την ένδειξη ανδρισμού, με την ορμονική ωρίμανση του αγοριού αλλά (δυστυχώς!) και με την απουσία καλλωπισμού και καθαριότητας.

Οι αρχαίοι Έλληνες όριζαν το μουστάκι ως “μύσταξ”, που σύμφωνα με το λεξικό προέρχεται από την ονοματοποιία “μυ” των σουφρωμένων χειλιών κατ’ αναλογία προς το “μάσταξ” (=στόμα). Η λέξη φαίνεται δωρικός-λακωνικός τύπος και η πρώτη αναφορά της γίνεται στον Αριστοτέλη, σχετικά με ένα έθιμο που υπήρχε στην αρχαία Σπάρτη. Οι νέοι Σπαρτιάτες, μόλις αποκτούσαν την ιδιότητα του πολίτη, ξύριζαν το μουστάκι τους, ώστε να μάθουν να υπακούν στους νόμους της πόλης, κάνοντας προσωπικές θυσίες. Λίγους αιώνες αργότερα, βρίσκουμε συνταγές για τον καλλωπισμό του μουστακιού -ένας από αυτούς ήταν με τη χρήση σωματικών υγρών, όπως το κερί των αυτιών. Σε κάποιον Μελέτιο, που έγραψε γύρω στον 7ο αιώνα μ.Χ., περιγράφεται πως ο λαός έλεγε ήδη “μούστακα” ή “μουστάκιον” στην εποχή του. Το βυζαντινό “μουστάκιον” περνάει στα πρωτο-ιταλικά ως “mostaccio” και από εκεί στα γαλλικά, τα αγγλικά και άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες ως “moustache”.

Ας ξεκινήσουμε την αναδρομή μας από την προϊστορία μέχρι σήμερα:

• 30.000 π.Χ.: Οι τοιχογραφίες προϊστορικών σπηλαίων απεικονίζουν συχνά άντρες χωρίς γένια, γεγονός που υποδηλώνει πως οι άνθρωποι ξυρίστηκαν ή αφαίρεσαν τις ανεπιθύμητες τρίχες με κελύφη, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν σαν τσιμπιδάκια, ή με λεπίδες από πυριτόλιθο.
• 3000 π.Χ.: Ξυράφια χαλκού έφτασαν στην Ινδία και την Αίγυπτο.
• 3000 – 300 π.Χ.: Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ευγενείς ξύριζαν τα κεφάλια και τα σώματά τους. Εκείνη την περίοδο, ήταν μεγάλη η πρόκληση να διατηρηθούν καθαροί και δίχως ψείρες. Ωστόσο, οι άνδρες και σπανίως οι γυναίκες με ευγενή καταγωγή φορούσαν τεχνητές γενειάδες, ως ένδειξη θεϊκής προέλευσης του γένους τους. Οι περούκες, φτιαγμένες από τρίχωμα ζώων, ήταν επίσης διαδεδομένες, για την προστασία του κεφαλιού από τον ήλιο.
• 2900 – 500 π.Χ.: Οι ηγέτες της Μεσοποταμίας και οι ακόλουθοί τους φορούσαν γενειάδες από ανθρώπινο ή ζωικό τρίχωμα, ως ένδειξη αρρενωπότητας και δύναμης.
• 1500 – 1200 π.Χ.: Σκανδιναβικοί τάφοι της εποχής περιείχαν περίτεχνα χάλκινα ξυράφια με λαβές σε σχήμα κεφαλής αλόγου.
• 800 π.Χ. – 600 μ.Χ.: Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν περήφανοι για τα γένια τους, μιας και η διατήρηση μίας πλούσιας μακριάς γενειάδας ήταν σημάδι υψηλής κοινωνικής τάξης και σοφίας. Πολλοί επεδίωκαν να μιμηθούν θεούς της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, όπως τον Δία, τον Ποσειδώνα, τον Ηρακλή κ.α.
• 400  π.Χ.: Οι αρχαίοι Ρωμαίοι δεν ήθελαν να ταυτίζονται με τους αρχαίους Έλληνες και διατηρούσαν καλοσχηματισμένες γενειάδες, δίχως να είναι μεγάλες σε μήκος ή ξυρίζονταν εντελώς. Τον 4ο αιώνα μ.Χ. ο Αμμιανός Μαρκελίνιος, Ρωμαίος ιστορικός έγραψε: “Υποθέτετε ότι η γενειάδα σας δημιουργεί εγκεφάλους; Η συμβουλή μου είναι να την ξυρίσετε αμέσως, γιατί δημιουργεί ψείρες και όχι εγκεφάλους.”
• 400 – 300 π.Χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος απεικονίζεται διαρκώς ξυρισμένος, ίσως επιδιώκοντας να φανεί η νεαρή ηλικία του, και ενθάρρυνε τους στρατιώτες του να ξυρίζονται πριν από τη μάχη, καθώς οι γενειάδες θα μπορούσαν να είναι σημεία, από τα οποία θα τους αρπάξουν οι εχθροί.
• 50 π.Χ.: Ο Ιούλιος Καίσαρας αφαίρεσε με παράδοξο τρόπο κάθε τρίχα από το μουστάκι και το μούσι του, προκαλώντας μία αίσθηση καθαρότητας προς τους οπαδούς του. Το παράδειγμα αυτό -που μάλλον πόνεσε πολύ!-  ακολούθησαν και άλλοι Ρωμαίοι.
• 100 μ.Χ.: Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός αναβίωσε τη συνήθεια διατήρησης γενειάδας σε όλη τη Ρώμη -σε αντίθεση με τις επιταγές του Ιουλίου Καίσαρα- μόνο και μόνο επειδή ήθελε να κρύψει το ατελές δέρμα και τις ουλές στο πρόσωπό του. Ωστόσο, η στάση των Ρωμαίων απέναντι στις γενειάδες δε θα διατηρηθεί και θα εξασθενίσει. Αν και οι μεγαλύτεροι άντρες εξίσωναν τα γένια με τη σοφία, οι νεότεροι πίστευαν ότι η εικόνα ενός άνδρα με μεγάλη γενειάδα, φαινόταν ξεπερασμένη και απρόσεκτη.
• 793 μ.Χ. – 1066 μ.Χ.: Περίοδος που οι Βίκινγκς εισβάλλουν στη Βρετανία. Οι Βίκινγκς διαρκώς απεικονίζονται με ατίθασα μαλλιά και γένια, ως απολίτιστοι -εικόνα που δε συνάδει με την πραγματικότητα, αλλά επηρεάζει τις τάσεις. Αποτέλεσμα αυτού είναι να επικρατήσει και πάλι η συνήθεια των ανδρών, να μη διατηρούν μουστάκι ή γενειάδα.

• Μεσαίωνας: Οι γενειάδες ήρθαν, έφυγαν και ξανα-ήρθαν στη μόδα, βάσει των συνηθειών των επιφανών ανδρών. Για παράδειγμα, ο Άγγλος Βασιλιάς Ερρίκος VII έφερε γενειάδα, ενώ πολλά μέλη της γαλλικής αυτοκρατορικής οικογενείας έβαζαν ψεύτικες γενειάδες.
• 1500: Πολλοί Προτεστάντες μεγάλωναν τις γενειάδες τους ως κίνημα ενάντια στον Καθολικισμό, που επέβαλε οι ιερείς να είναι ξυρισμένοι.
• 1769: Ο Γάλλος κουρέας Jean-Jacques Perret δημοσίευσε το The Art of Learning to Shave Oneself ( La Pogonotomie ). Το ξυράφι Perret εφευρέθηκε από τον ίδιο και διέθετε ξύλινο προστατευτικό για να συγκρατεί τη λεπίδα ξυραφιού στη θέση του και να αποτρέπει το βαθύ κόψιμο.

• 1789 – 1861: Οι πρώτοι 15 Αμερικανοί πρόεδροι ήταν γενειοφόροι.
• 1800: Τα ευθεία ξυράφια ανοξείδωτου χάλυβα γίνονται ευρέως δημοφιλή. Οι άνδρες έτριβαν τη λεπίδα σε ένα λουράκι από δέρμα ή καμβά (stopping) για να ευθυγραμμίσουν εκ νέου το λεπτό μεταλλικό άκρο του ξυραφιού και να αφαιρέσουν οποιαδήποτε βρομιά πριν από κάθε ξύρισμα (honing). Οι λεπίδες έπρεπε να ακονίζονται περιοδικά, μία διαδικασία που γινόταν από κάποιον ειδικό ή κουρέα.
• 1880: Την εποχή που το μουστάκι ήταν σχεδόν υποχρεωτικό, υπήρχαν ειδικές πομάδες καθώς και αξεσουάρ, όπως μυστακοδέτες. Υπήρχε και ορολογία για τα διάφορα είδη μουστακιού π.χ. τσιγκελωτό ή ποντικο-ουρά, με βάση κάποιο διάσημο μυστακοφόρο. Ας πάμε σε ένα εγχώριο παράδειγμα, ο Καπετανάκης του τραγουδιού είχε “ντούγκλα το μουστάκι“, δηλαδή μουστάκι σαν του ηθοποιού Douglas Fairbanks.
• 1895: Ο King Gillette εφηύρε και άρχισε να πωλεί ξυραφάκια μίας χρήσης. Με τη λεπίδα μίας χρήσης δεν χρειάζονταν πια το ακόνισμα και το καθάρισμα της λεπίδας.

• 1928: Ο Jacob Schick εφηύρε το ηλεκτρικό ξυράφι.
• 1990: Η δημοσίευση του άρθρου των J. Ann Reed και Elizabeth Blunk στο περιοδικό Social Behavior and Personality βρήκε “σταθερά πιο θετικές αντιλήψεις για κοινωνική-σωματική ελκυστικότητα, προσωπικότητα, ικανότητα και ψυχραιμία σε άντρες με μουστάκι, μούσι ή γενειάδα”.
• Σήμερα: Οι άντρες Άμις (μέλη xριστιανικής ομολογίας της αναβαπτιστικής προτεσταντικής παράδοσης) ξυρίζονται μέχρι να παντρευτούν και ποτέ δεν ξαναξυρίζονται. Οι Εβραίοι ακολουθούν το Λευιτικό 19:27, απαγορεύοντάς τους να ξυρίσουν «τις γωνίες της γενειάδας». Στη Μέση Ανατολή υπάρχει μια αυξανόμενη τάση μεταμοσχεύσεων τριχών στο πρόσωπο (μούσι και μουστάκι), με τη διεξαγωγή μίας διαδικασίας που ονομάζεται εκχύλιση των ωοθυλακίων, προκειμένου να επιτευχθεί πληρέστερη και πιο εντυπωσιακή τρίχα στο ανδρικό πρόσωπο.

Γενικότερα, οι περισσότεροι άνδρες αποφασίζουν αν θα διατηρήσουν μουστάκι, μούσι ή γενειάδα, αν θα δημιουργήσουν κάποιο περίτεχνο στυλ στο τρίχωμα του προσώπου τους ή αν θα ξυριστούν εντελώς. Παρόλα αυτά, μέχρι και σήμερα υπάρχουν κοινωνικές συμβάσεις που (περι)ορίζουν τις επιλογές των ανδρών, όπως το καθημερινό ξύρισμα στον ελληνικό στρατό, οι (ξεπερασμένες) συνθήκες εργασίας που διατηρούν την ομοιόμορφη εμφάνιση στο προσωπικό τους, κάποιο πένθος που εκδηλώνεται με την καλλιέργεια γενειάδες στην ελληνική παράδοση κ.α. Είναι βέβαιο, όμως, πως κάποιες παραδόσεις έχουν παρέλθει… Πλέον δεν ξυρίζουν στο τέλος το γαμπρό!

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

λ. Μουστλακι / Wikipedia: https://el.wikipedia.org/wiki/Μουστάκι

The Old Farmer Almanac: https://www.almanac.com/history-shaving-and-beards

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία: https://sarantakos.wordpress.com/2020/06/29/mystax/