Μετά την κήρυξη του πολέμου, στις 28 Οκτωβρίου ’40, το ελληνικό κράτος οργανώνει τη μεγάλη επιχείρηση απόκρυψης των αγαλμάτων, κορυφαία πράξη της ελληνικής αρχαιολογίας. Αρχαιολόγοι και δημόσιοι υπάλληλοι φρόντισαν να κρύψουν χιλιάδες αρχαιολογικά ευρήματα, σώζοντάς τα – καθ’ αυτόν τον τρόπο – από τις αρπαγές των κατακτητών.
Ιστορικό πλαίσιο
Σχεδόν ένα μήνα μετά την έναρξη του πολέμου, στις 11 Νοεμβρίου 1940, φτάνει σε όλα τα μουσεία επιστολή με τίτλο Γενικαί τεχνικαί οδηγίαι για την προστασία των αρχαίων των διαφόρων μουσείων από τους εναέριους κινδύνους. Σκοπός ήταν η προστασία των αρχαιοτήτων από τους εισβολείς. Υπήρχαν δύο προτάσεις: Α) Τα αγάλματα να καλυφθούν με σάκους γεμάτους άμμο, αφού κλειστούν σε ξύλινα πλαίσια. Β) Τα αγάλματα να θαφτούν στο πάτωμα της αίθουσας ή στην αυλή του μουσείου ή άλλων δημόσιων ιδρυμάτων. Τελικά, επικράτησε η δεύτερη πρόταση.
Στις 27 Απριλίου 1941, τα γερμανικά κατοχικά στρατεύματα καταλαμβάνουν την Αθήνα. Το πρωί της επομένης, Γερμανοί αξιωματικοί μπαίνοντας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, με έκπληξη διαπιστώνουν ότι το κτίριο είναι άδειο. Δεν υπήρχε ούτε ίχνος από τα χιλιάδες αρχαιολογικά εκθέματα που το κοσμούσαν τα τελευταία εξήντα χρόνια λειτουργίας του. Οι προθήκες ήταν άδειες και τα αγάλματα άφαντα.
Στις επίμονες ερωτήσεις τους για το πού βρίσκονται τα εκθέματα, αρχαιολόγοι και φύλακες απαντούσαν ότι τα αρχαία βρίσκονταν στη θέση τους, δηλαδή στο χώμα. Οι Γερμανοί αρχαιολόγοι απαιτούσαν τα αγάλματα να βγουν από τις κρύπτες, διότι θα καταστρέφονταν κρυμμένα. Ισχυρίζονταν, άλλωστε, πως ο πόλεμος είχε τελειώσει και οι άνθρωποι είχαν ανάγκη να καταφεύγουν στην τέχνη.
Τα “θαμμένα” αγάλματα
Μετά την αποστολή των γενικών οδηγιών ως προς την προστασία των αρχαιοτήτων, σήμανε συναγερμός σε όλα τα μουσεία της χώρας. Σχηματίστηκαν Επιτροπές Απόκρυψης και Ασφάλισης Αρχαιοτήτων. Επικεφαλής της επιτροπής ορίστηκαν τρεις Αρεοπαγίτες, μέλη της Αρχαιολογικής Εταιρείας, του μουσείου και ορισμένοι μηχανικοί και αρχιτέκτονες του υπουργείου. Σε συνεργασία με τεχνίτες μουσείων, εθελοντές φοιτητές και ξένους αρχαιολόγους δούλευαν νυχθημερόν με σκοπό τη διάσωση των εκθεμάτων.
Μουσείο Ακρόπολης
Τα γλυπτά του Μουσείου Ακρόπολης αποθηκεύτηκαν και φυλάχτηκαν σε διάφορες κρύπτες. Στην αίθουσα του Παρθενώνα ανοίχτηκε μεγάλος λάκκος, ο οποίος χωρίστηκε σε τρία επιμέρους τμήματα. Μέχρι τα τέλη του Γενάρη του ’41, ο λάκκος είχε γεμίσει με γλυπτά και καλύφθηκε με πλάκα κατασκευασμένη από οπλισμένο σκυρόδεμα. Όσα γλυπτά δεν χώρεσαν εκεί, τοποθετήθηκαν στην “Κρύπτη του Εννεακρούνου”, δηλαδή στις φυλακές του Σωκράτη. Επίσης, κατά μήκος της βόρειας πλευράς του Παρθενώνα, χρησιμοποιήθηκαν τέσσερα φρέατα, στα οποία θάφτηκαν σε στρώσεις τα αρχαία.
Μουσείο Πειραιά
Τα πιο πολύτιμα γλυπτά του Μουσείου Πειραιά τοποθετήθηκαν στον ημικυκλικό αγωγό της ορχήστρας του αρχαίου θεάτρου, ο οποίος βρίσκεται έξω από το μουσείο. Στο δάπεδο της νέας αίθουσας του μουσείου θάφτηκαν τα μικρότερης αξίας γλυπτά, τα κεραμικά, τα χαλκά, τα γυάλινα και τα πήλινα ευρήματα.
Μουσείο Δελφών
Στους δύο λαξευτούς τάφους, οι οποίοι βρίσκονται στον κήπο του μουσείου, τοποθετήθηκαν τα ευμετακόμιστα αγάλματα – ανάμεσα στα οποία και ο Ηνίοχος. Ο Ηνίοχος χωρίστηκε σε δύο τμήματα, τα οποία εναποτέθηκαν σε κιβώτια με άχυρο και βαμβάκι. Μαζί με τα μέρη του αγάλματος μπήκαν και μικρά χάλκινα ευρήματα. Τα υπόλοιπα αρχαία φυλάχτηκαν στον υπόγειο ελληνιστικό τάφο, ο οποίος βρίσκεται μεταξύ του μουσείου και του ιερού.
Μουσείο Κεραμικού και λοιπά μουσεία
Στο Μουσείο του Κεραμικού, επτά γλυπτά θάφτηκαν σε δυο λάκκους που ανοίχτηκαν πίσω από τα μνημεία του Δεξίλεω και της Δημητρίας και Παμφίλης, ενώ δεκαεννέα κιβώτια γεμάτα αρχαιότητες μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Μουσείο.
Ανάλογος αγώνας δόθηκε με απόλυτη επιτυχία, από το σύνολο των Μουσείων της χώρας. Το Νομισματικό, το Βυζαντινό, τα Μουσεία Ολυμπίας, Κορίνθου, Θηβών, Χαλκίδας, Σπάρτης, Τεγέας, Βόλου, Κέρκυρας, Κεφαλονιάς, Ρεθύμνου, Θεσσαλονίκης, Ελευσίνας, Ναυπλίου και τα υπόλοιπα.
Η διαδικασία «ταφής» των αγαλμάτων
Η φύλαξη των αγαλμάτων γινόταν ανάλογα με το μέγεθος και τη σημασία του καθενός. Τα μεγαλύτερα από αυτά παρατάσσονταν όρθια σε βαθιά ορύγματα που είχαν ανοιχτεί στα δάπεδα των βόρειων αιθουσών του μουσείου. Κάτι τέτοιο ήταν εφικτό, καθώς αυτά ήταν θεμελιωμένα πάνω σε μαλακό βράχο. Για την κάθοδο των αγαλμάτων στα ορύγματα χρησιμοποιήθηκαν αυτοσχέδιοι ξύλινοι γερανοί, τους οποίους χειρίζονταν αδιάκοπα οι τεχνίτες του μουσείου.
Η ίδια πρακτική χρησιμοποιείται ξανά…
Το 86-85 π. Χ., ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας επιτέθηκε στην Αθήνα και τον Πειραιά, καταστρέφοντας και λεηλατώντας τα πάντα στο διάβα του. Οι Πειραιώτες, θέλοντας να γλιτώσουν τα χάλκινα αγάλματα, αποφάσισαν να τα θάψουν. Τα αγάλματα παρέμειναν θαμμένα μέχρι το 1959. Βρέθηκαν, μαζί με άλλα τρία μαρμάρινα αγάλματα, κοντά στο λιμάνι του Πειραιά, ενώ γινόντουσαν έργα αποχέτευσης.
Τα επακόλουθα
Παρά την γιγάντια προσπάθεια διάσωσης των αρχαιοτήτων, καταγράφηκαν πολλαπλές κλοπές από τους κατακτητές, κυρίως στην Κρήτη και τη Θεσσαλία. Σε 17 περιοχές έλαβαν χώρα παράνομες ανασκαφές από Γερμανούς αρχαιολόγους. Φυσικά, τα ευρήματα στάλθηκαν στην Γερμανία. Κατά την αναχώρηση των Γερμανών από την Αθήνα, προκλήθηκαν τεράστιες ζημιές σε αρχαιότητες. Πολλά αγάλματα και αγγεία στην Ακρόπολη και τον Κεραμικό καταστράφηκαν από πυροβολισμούς και ξιφολόγχες.
Όσα φοβόντουσαν οι αρχαιολόγοι, συνέβησαν μετά την αναχώρηση των κατοχικών δυνάμεων, κατά τα Δεκεμβριανά. Ο βομβαρδισμός και οι αεροπορικές επιδρομές των Βρετανών, οι οποίοι κυνηγούσαν τον “εχθρό”, κατέστρεψαν μεταξύ άλλων και το κτίριο του μουσείου, μαζί με ό,τι αυτό περιείχε. Το 1945, ο διευθυντής του μουσείου, Χ. Καρούζος, ανέφερε στα Ελεύθερα Γράμματα: “Το Μουσείο μας κατορθώσαμε και το γλιτώσαμε από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς, […] όχι όμως από τους Έλληνες “ανθρωπιστές”.
Πηγές
Πετράκος Β.Χ., «Τα αρχαία της Ελλάδος κατά τον πόλεμο 1940-1944».
Τα θαμμένα αγάλματα του πολέμου. Ανακτήθηκε από Eleftheria.gr (τελευταία προβολή 26/9/2020 στις 15:29).
