Στην παραδοσιακή γειτονιά του Πενταλόφου, θα περιπλανηθούμε σήμερα, σε μια από τις ωραιότερες γωνιές της Βόρειας Πίνδου. Θα περπατήσουμε ανάμεσα στα πυκνά δάση και τα επιβλητικά ορεινά τοπία. Μια ατελείωτη πρόσκληση στην ομορφιά, στα μνημεία, στην ιστορία όσο και για στη γραφικότητα των παραδοσιακών κατοικιών.
Ανακηρυγμένος παραδοσιακός οικισμός με 500 καλοδιατηρημένα διώροφα και τριώροφα πετρόχτιστα σπίτια, σκαρφαλωμένα στις πλαγιές των βουνών, προσαρμοσμένες στο ανάγλυφο της περιοχής. Χτισμένος πέτρα πέτρα ο Πεντάλοφος Κοζάνης μοιάζει να μην τον άγγιξε το πέρασμα του χρόνου. Πανέμορφες εκκλησίες, χτισμένες απο πέτρα, ξύλινα παράθυρα και πόρτες, καμπαναριά, γεφύρια, βρύσες και νερόμυλους. Ο Πεντάλοφος Κοζάνης κατατάσεται ως ένα από τα σημαντικότερα Μαστοροχώρια του Νομού Κοζάνης.
Ο Πεντάλοφος Κοζάνης είναι χτισμένος σε υψόμετρο 1.040 μέτρων, στις πλαγιές του όρους Βόιου. Ο πληθυσμός του (απογραφή 2001) είναι 633 κάτοικοι. Στο παρελθόν ονομαζόταν Ζουπάνι ή Ζουμπάνι, ονομασία η οποία άλλαξε το 1927 σε Πετρόβουνο και το 1928 σε Πεντάλοφο. Βρίσκεται πάνω στο πέρασμα από την Δυτική Μακεδονία στην Ήπειρο και αυτή η προνομιακή του θέση βοήθησε το χωριό να αναπτυχθεί στο παρελθόν. Η Κοινότητα Πενταλόφου αποτελείται από 4 Κοινοτικά Διαμερίσματα και έχει συνολικό πληθυσμό 896 κατοίκους (Απογραφή πληθυσμού της 18ης Μαρτίου 2001). Αναλυτικά τα κοινοτικά διαμερίσματα που αποτελούν την Κοινότητα Πενταλόφου είναι τα εξής: ο Πεντάλοφος Κοζάνης,η Αγία Σωτήρα, ο Βυθός και το Δίλοφο. Ολα μοναδικά και πανέμορφα.
Πεντάλοφος Κοζάνης: Οικισμός από την αρχαιότητα
Αρχαιολογικά ευρήματα υποδεικνύουν την ύπαρξη οικισμού από την αρχαιότητα. Ιστορικά, το Βόιο αποτέλεσε τμήμα της αρχαίας Ορεστίδας. Κατά τη Βυζαντινή περίοδο σχετίστηκε με την εισβολή και εγκατάσταση νέων λαών στα Βαλκάνια, ενώ κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας αποτέλεσε καταφύγιο των χριστιανικών πληθυσμών από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ο πληθυσμός του αυξήθηκε και δημιουργήθηκαν πολλοί ορεινοί οικισμοί με κύρια ασχολία την κτηνοτροφία. Κατά τους Νεότερους χρόνους το Βόιο σχετίστηκε με τα Ορλωφικά γεγονότα, το έπος του ‘40, την εθνική αντίσταση και τον εμφύλιο.
Ο νεότερος πληθυσμός προέκυψε από την μεταβυζαντινή περίοδο, από πληθυσμούς που κατέφυγαν βορειότερα για να ξεφύγουν από τους Τουρκαλβανούς. Το 1788 το χωριό πέρασε στα χέρια του Αλή-Πασά. Στο βόρειο μέρος του χωριού βρίσκεται το ύψωμα Γκραντίσκα, αλλιώς το όρος Δόντι, που χρησιμοποιήθηκε και ως οχυρό. Είναι σήμα κατατεθέν του Πενταλόφου, με την πέτρινη κορμοστασιά των πυργόσπιτών της. Πρόκειται για ένα απόκρημνο βουνό με πολύ ιδιαίτερη μορφολογία.
Παραδοσιακή αρχιτεκτονική
Η Γκραντίσκα δεν είναι απλά ένας βράχο. Οι Πενταλοφίτες τον θεωρούν ιερό και είναι πλέον έθιμο για ζευγάρια, παρέες και ολόκληρες οικογένειες να ποζάρουν μπροστά της για μια φωτογραφία, συμβολίζοντας έτσι την ανθεκτικότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Στην είσοδο του χωριού βρίσκεται το Μνημείο της Γυναίκας της Πίνδου, ενώ η εκκλησία του Αγίου Αχιλλείου αποτελεί το παλιότερο σωζόμενο κτίσμα του χωριού (1742).
Η αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου αυτού είναι συνυφασμένη κατά κύριο λόγο με τους μαστόρους της πέτρας. Στον Πεντάλοφο Κοζάνης, και γενικότερα σε όλη την περιοχή Βοϊου υπάρχουν αξιόλογα δείγματα ιδιαίτερης λαϊκής αρχιτεκτονικής που κυριάρχησε από τις αρχές του 18ου αιώνα. Φορείς ήταν οι γνωστοί «μαστοροκαλφάδες». Οι ικανοί αυτοί τεχνίτες κατασκεύασαν έργα μοναδικά της Μακεδονικής αρχιτεκτονικής, όπως αρχοντικά, εκκλησίες και μοναστήρια, καμπαναριά, καλντερίμια, περίτεχνες βρύσες και ένωσαν τις όχθες των ποταμών υψώνοντας μονότοξα και πολύτοξα πέτρινα γεφύρια.
Πέτρα είχαμε, πέτρα δουλέψαμε…
Η κύρια δραστηριότητα των κατοίκων ήταν το δούλεμα της πέτρας. Οι κάτοικοι της περιοχής, υπήρξαν εραστές της πέτρας, που παίρνει σχήμα και μορφή στα χέρια του έμπειρου τεχνίτη. Είναι εκείνοι οι οποίοι έδωσαν ζωή στη δεξιοσύνη αυτής της τέχνης, που κανένας μέχρι σήμερα δεν έχει ξεπεράσει.
Ο τοπικός λαϊκός πολιτισμός είναι συνυφασμένος με τους μαστόρους της πέτρας. Σε ολόκληρο το Βόιο υπάρχουν αξιοθαύμαστα δείγματα μιας ιδιαίτερης Λαϊκής Αρχιτεκτονικής, που κυριάρχησε από τις αρχές του 18ου αιώνα, φορείς της οποίας ήταν οι φημισμένοι Μαστοροκαλφάδες. Οι ικανοί αυτοί τεχνίτες έχτισαν μεγαλόπρεπα αρχοντικά, περίτεχνες βρύσες, στιβαρές εκκλησίες και επιβλητικά μοναστήρια με πανύψηλα καμπαναριά. Ένωσαν τις όχθες των ποταμών, υψώνοντας μονότοξα και πολύτοξα πέτρινα γεφύρια.
Η φήμη των μαστόρων ήταν φυσικό να ξεπεράσει τα στενά όρια της περιοχής του Βοΐου και δεδομένης της ορεινότητας του εδάφους, οδηγήθηκαν στην ξενιτιά. Οργανωμένοι σε σινάφια και συντεχνίες, μιλώντας τη δική τους γλώσσα, τα Κουδαρίτικα, για να μην τους καταλαβαίνουν οι εργοδότες τους, έχτισαν κυρίως στο Πήλιο και στη Θεσσαλία, σε όλη την Τουρκοκρατούμενη τότε χώρα, αλλά και πέρα από αυτή. Απαρτίζονταν από τον πρωτομάστορα, που έκλεινε τη δουλειά και είχε την κύρια ευθύνη του έργου, δύο ξυλουργούς, διάφορους τεχνίτες της πέτρας, δύο νταμαρτζήδες, δύο καλφάδες, δύο λασποπαίδια, καθώς και μαθητευόμενους.
Αρμονική συνύπαρξη και σεβασμός
Χτισμένο τη δεκαετία του ’70 από πέτρα με την περίφημη τέχνη «Καρούτειο» Γυμνάσιο, το οποίο δημιουργήθηκε με δωρεά του Πενταλοφίτη Αλέξανδρου Καρούτα. Επιπλέον στεγάζεται το Διαπολιτισμικό Γυμνάσιο με Λυκειακές Τάξεις. Στη Σχολή έχουν φοιτήσει από την έναρξη λειτουργίας του το 2001 εκτός από Βορειοηπειρώτες και Αλβανούς, που αποτελούν και τη συντριπτική πλειονότητα, Ουκρανοί και Μολδαβοί μαθητές. Πενταλόφος Κοζάνης άνοιξε τις πόρτες της σε δεκάδες παιδιά με τη δημιουργία μαθητικής εστίας.
Οι γυναίκες της Πίνδου
Οι αφανείς ηρωίδες του χωριού, που με αυταπάρνηση συνέβαλαν στα μέγιστα στον Παγκόσμιο Πόλεμο, προσέφεραν σημαντική βοήθεια στον ελληνικό στρατό. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Πεντάλοφος Κοζάνης αποτέλεσε το ορμητήριο του ελληνικού στρατού. Από εδώ ξεκινούσαν οι γυναίκες τις Πίνδου φορτωμένες με πυρομαχικά βοηθώντας τους Έλληνες φαντάρους.
Πηγές:
- https://el.wikipedia.org/wiki/Πεντάλοφος_Κοζάνης
- aksioperierga.blogspot.com/2011/04/blog-post_26.html
- https://dimosvoiou.gr/petra-ichame-petra-doulepsame-imerida-178-ka-ora-700-ethous.
Σύνταξη κειμένου: Ευθύμιος – Σπυρίδων Γεωργίου
Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου
