«Τα πάντα γίνονται κομμάτια»: Το μυθιστόρημα του Τσινούα Ατσέμπε για τη φυλή των Ίμπο

Γεννημένος το 1930 σε ένα χωριό της Νιγηρίας, ο Τσινούα Ατσέμπε είδε από πρώτο χέρι την κατάκτηση της χώρας του από τους Βρετανούς. Το πρώτο του μυθιστόρημα, «Τα πάντα γίνονται κομμάτια» (1958), που δανείζεται τον τίτλο του από ένα στίχο του αντιχριστιανικού ποιήματος, «Η Δευτέρα Παρουσία» (1919), του Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, αφηγείται τις περιπέτειες ενός ιθαγενή από τη φυλή Ίμπο, του Οκόνκουο, ο οποίος στο πρώτο μισό του βιβλίου προσπαθεί να εδραιωθεί στο χωριό του, καλύπτοντας τα κενά που έχει αφήσει η νωθρότητα του πατέρα του, και στο δεύτερο μισό έρχεται αντιμέτωπος με τους ιεραπόστολους του Χριστιανισμού και τον επεκτατισμό των Βρετανών αποικιστών. Το βιβλίο, «Τα πάντα γίνονται κομμάτια» είναι το γνωστότερο έργο του Ατσέμπε και το 2002 συμπεριλήφθηκε στη λίστα με τα «100 καλύτερα βιβλία όλων των εποχών», που συντάχθηκε από τη Νορβηγική Λέσχη του Βιβλίου. Η πρόθεση του Νιγηριανού συγγραφέα, με το να αφηγηθεί σε ένα δυτικό (ουσιαστικά) κοινό την ιστορία του ιθαγενή Οκόνκουο, ήταν να πει μια ιστορία από την ακριβώς αντίθετη σκοπιά  της νουβέλας, «Η καρδιά του σκότους» (1899), του Βρετανού υπηκόου συγγραφέα, Τζόζεφ Κόνραντ, που περιγράφει την αποίκιση του Κονγκό, από την πλευρά των λευκών κατακτητών.

Ο Ατσέμπε μεγάλωσε σε ένα αυστηρά Χριστιανικό περιβάλλον, και τόσο οι γονείς του, όσο και ο περίγυρός του ασπάζονταν τα ευρωπαϊκά πρότυπα που είχαν επιβάλλει οι Βρετανοί στη Νιγηρία. Παράλληλα, όμως, γεννημένος καθώς ήταν στο χωριό Ογκίντι (ένα από τα πρώτα κέντρα του αγγλικανικού ιεραποστολικού έργου στην ανατολική Νιγηρία) γνώρισε τις αρχαίες παραδόσεις των Ίμπο και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε η κοινωνία τους πριν την άφιξη των κατακτητών. Ο Ατσέμπε σπούδασε πρώτα ιατρική και στη συνέχεια λογοτεχνία στα σημαντικότερα πανεπιστήμια της χώρας του και στη συνέχεια εργάστηκε στο ραδιόφωνο, μέχρι το 1966, όταν ξεκίνησε η επανάσταση που οδήγησε στον Πόλεμο της Μπιάφρα. Ο συγγραφέας έγινε λέκτορας και επισκέφτηκε πολλά πανεπιστήμια ανά τον κόσμο, μέσα στην επόμενη δεκαετία, ώσπου ο δρόμος του τον οδήγησε στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι διαλέξεις και το ευρέως αναγνωσμένο έργο του βοήθησαν στο να γνωρίσει ο Δυτικός Κόσμος τα ήθη και τα έθιμα, αλλά και τα δεινά τα οποία μαστίζουν την Αφρική, εξαιτίας του επεκτατισμού των λευκών.

Η ιστορία του Οκόνκουο μπορεί να μην είναι αυτοβιογραφική (ή ακόμα και πέρα για πέρα αληθινή), όμως παρουσιάζει αφενός ένα λαογραφικό ενδιαφέρον και αφετέρου, την εποχή που πρωτοκυκλοφόρησε, μια πρωτοτυπία ως προς την οπτική γωνία που μας παρουσιάζει. Σύμφωνα με κριτικούς και άλλους συγγραφείς, το «Τα πάντα γίνονται κομμάτια» είναι ένα από τα σημαντικότερα αφρικανικά μυθιστορήματα που εκδόθηκαν ποτέ, καθώς έδωσε φωνή σε ένα λαό που μέχρι πρότινος παρέμενε βωβός και καλούταν να ακολουθήσει μοιρολατρικά τις επιταγές των ισχυρότερων δυτικών κατακτητών, χωρίς να έχει τον τρόπο να διαμαρτυρηθεί για την κακή μεταχείριση που είχε στα χέρια τους. Ο Ατσέμπε είναι αντικειμενικός και όχι δογματικός, όμως το βιβλίο αυτό κρύβει οργή στον πυρήνα του, για τον ύπουλο και άνανδρο τρόπο με τον οποίο ο Χριστιανισμός εισχώρησε στην κουλτούρα των Ίμπο και αποκαθήλωσε τις πατροπαράδοτες αξίες τους για να αποδομήσει τελικά την κοινωνία τους και να εκμεταλλευτεί τον γεωργικό τους πλούτο.

Ο κάθε αναγνώστης του βιβλίου του Ατσέμπε, ακόμα κι αν δεν έχει επισκεφτεί ποτέ τη Νιγηρία ή δεν έχει ακούσει ποτέ για τη φυλή των Ίμπο, μπορεί να ταυτιστεί με τον Οκόνκουο, που φιλοδοξεί να φτάσει στην κορυφή της ιεραρχίας του χωριού του, διορθώνοντας τα λάθη του παρελθόντος. Στο πρόσωπό του διακρίνουμε έναν οξύθυμο μεν, αλλά εργατικό δε ήρωα, που αφιερώνει όλη του την ενέργεια στο να χτίσει τη ζωή του και να οργανώσει το χωριό, το οποίο διέπεται από τους κανόνες του και υπακούει στους θεούς του, βρισκόμενο σε μια αρμονία με τη φύση. Βέβαια, οι συγκρούσεις μεταξύ των γειτονικών χωριών και τα ενδοοικογενειακά προβλήματα δεν λείπουν και ο Οκόνκουο, μερικές φορές, είναι πιο σκληρός από όσο θα έπρεπε. Ένα λάθος του κατά τη διάρκεια μιας γαμήλιας γιορτής οδηγεί στο θάνατο ενός νεαρού παιδιού και οι συγχωριανοί του αναγκάζονται, κατά τα έθιμα, να τον εξοστρακίσουν για επτά χρόνια. Ο Οκόνκουο αναγκάζεται, έτσι, να μετακομίσει με τις γυναίκες και τα παιδιά του στο χωριό της μητέρας του για αυτό το χρονικό διάστημα, εγκαταλείποντας τις φιλοδοξίες του να γίνει ένας από τους αρχηγούς του χωριού του.

Την περίοδο που ο Οκόνκουο και η οικογένειά του βρίσκονται στο χωριό της μητέρας του, εξόριστοι από το δικό τους χωριό, το «μικρόβιο» του Χριστιανισμού αρχίζει σιγά-σιγά να εισχωρεί στις κοινότητες των Ίμπο. Στην αρχή ακούγονται μόνο ιστορίες για χωριά που οι λευκοί έχουν αφανίσει, μέχρι που κάποια στιγμή έρχονται οι ιεραπόστολοι με διερμηνείς και ζητούν ένα μέρος για να χτίσουν την εκκλησία τους. Οι ιθαγενείς αρχικά τους χλευάζουν και τους λυπούνται και στη συνέχεια τους παραχωρούν ένα ξέφωτο στο Κακό Δάσος, πιστεύοντας πως πολύ σύντομα θα τους ξεπαστρέψουν τα κακά πνεύματα που κατοικούν εκεί. Όταν, όμως, αυτό δεν συμβαίνει, πολλοί αρχίζουν να αναρωτιούνται και κάποιοι αποφασίζουν να τους πλησιάσουν, ζητώντας να μάθουν περισσότερα για τον Θεό τους. Ένας από τους πρώτους που προσηλυτίζεται στη νέα θρησκεία είναι ο μεγάλος γιος του Οκόνκουο, τον οποίο ο ήρωας τελικά αποκληρώνει. Ο Ατσέμπε μας δείχνει τον Οκόνκουο να θλίβεται με την ανανδρία που δείχνει η φυλή του απέναντι στους λευκούς εισβολείς.

Ο Τσινούα Ατσέμπε (του οποίου το όνομα στη γλώσσα των Ίμπο σημαίνει «ο θεός πολέμησε για μένα») παίρνει ξεκάθαρα το μέρος των ιθαγενών και θεωρεί το έργο των ιεραποστόλων κομμάτι του βρετανικού ιμπεριαλισμού. Στο «Τα πάντα γίνονται κομμάτια» βλέπουμε μία, μέχρι πρότινος, άγνωστη στη Δύση κοινωνία, η οποία με τις «δεισιδαιμονίες» της και τα «πρωτόγονα» έθιμά της λειτουργούσε κανονικά, μέχρι το σημείο που οι ξένες δυνάμεις ήρθαν για να τη διαβρώσουν. Η χρήση λέξεων από τη διάλεκτο των Ίμπο και η περιγραφή των οικισμών και της οικονομίας τους, μας δίνουν την εικόνα ενός πλούσιου πολιτισμού, που δεν χρειαζόταν τον «εξευγενισμό» των αποικιστών για να σωθεί. Το έργο του Ατσέμπε, που συμπεριλαμβάνει τα βραβευμένα, «Βέλος του Θεού» (1964) και «Οι μυρμηγκοφωλιές στη Σαβάνα» (1987), βοήθησε στην εξέλιξη του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα στις Ηνωμένες Πολιτείες και επέτρεψε σε ολόκληρες γενιές μεταγενέστερων Αφρικανών καλλιτεχνών να εκφράζονται ελεύθερα και να μιλούν για την καταπίεση που δέχονται από τις ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής.