Solaris του Στάνισλαβ Λεμ: ένα ταξίδι εξιχνίασης του σύμπαντος και της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης

 «Ο άνθρωπος βγήκε για να εξερευνήσει άλλους κόσμους και άλλους πολιτισμούς χωρίς να έχει εξερευνήσει τον δικό του λαβύρινθο από σκοτεινά περάσματα και μυστικούς θαλάμους και χωρίς να βρει τι κρύβεται πίσω από τις πόρτες που ο ίδιος έχει σφραγίσει»

 Διάβασα το Σολάρις του Στάνισλαβ Λεμ πριν κάποιους μήνες αλλά το βιβλίο αυτό είχε την ικανότητα που διακρίνει λίγα μόνο αναγνώσματα: να χαραχτεί έντονα στο μυαλό μου. Το βιβλίο γράφτηκε από έναν από τους πιο διακεκριμένους και ταλαντούχους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας, το Στάνισλαβ Λεμ και εκδόθηκε το 1961 στα πολωνικά, ενώ μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1970, προσφέροντας την παγκόσμια αναγνώριση στον χαρισματικό δημιουργό του. Γυρίστηκε δύο φορές σε ταινία, το 1962 από τον Ταρκόφσκι και το 2002 από τον Σόντεμπεργκ. Όπως συμβαίνει με όλες τις ταινίες που βασίζονται πάνω σε κάποιο βιβλίο όμως, καμία δεν μπορεί να αφήσει τόσο αισθητό αποτύπωμα όσο η αρχική δημιουργία του συγγραφέα. Και πραγματικά, αν και δεν είμαι οπαδός του συγκεκριμένου είδους λογοτεχνίας, το βιβλίο αυτό με μαγνήτισε και με ανάγκασε να το διαβάσω σχεδόν μονορούφι. Πρόκειται για ένα αριστουργηματικό ψυχολογικό θρίλερ που εκτός από τις επιστημονικές εξερευνήσεις του, προσφέρει άπλετες φιλοσοφικές αναζητήσεις καθώς επίσης και μια βαθιά ενδοσκόπηση στις ενοχές, τις εμμονές, τη θυσία και τα πιο καλά κρυμμένα συναισθηματικά μυστικά που υπάρχουν στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής.

 Το Σολάρις είναι ένα ταξίδι του νου προς διερεύνηση του αγνώστου. Βρισκόμαστε στην εποχή της εξερεύνησης του διαστήματος, σε μια εποχή όπου η ανθρωπότητα έχει όλα τα απαραίτητα τεχνητά μέσα στη διάθεση της ώστε να επισκέπτεται και να ανακαλύπτει νέους και απομακρυσμένους πλανήτες που βρίσκονται στα πέρατα του διαστήματος. Ένας από αυτούς είναι και ο Σολάρις. Ένας μακρινός και άγνωστος πλανήτης, το μεγαλύτερο μέρος της επιφάνειας του οποίου καλύπτεται από ένα μυστηριώδη ωκεανό. Ένας πλανήτης που λούζεται από το φως δυο διαφορετικών ήλιων, ενός κόκκινου και ενός μπλε και που έχει καταγοητεύσει την ανθρωπότητα και τους ανθρώπους της επιστήμης με τα παράξενα φαινόμενα του. Πάνω στον πλανήτη βρίσκεται εγκατεστημένη μια ολιγομελής ομάδα επιστημόνων, δουλειά της οποίας είναι η έρευνα του Σολάρις. Στην αρχή του βιβλίου βλέπουμε τον Κέλβιν, ένα από τα μέλη της αποστολής να καταφτάνει στον πλανήτη. Εκεί βρίσκει την υπόλοιπη ομάδα σε μια άθλια κατάσταση, σχεδόν υπό διάλυση, ενώ πέφτει πάνω στις δικές του πλάτες η ευθύνη να βρει το τι φταίει, ποιες αιτίες κρύβονται πίσω από τη δυσλειτουργία των συναδέλφων του, καθώς και το τι μπορεί να κάνει για να διορθώσει την κατάσταση.

 Ο Κέλβιν βρίσκει την ομάδα του διχασμένη και εντελώς διαιρεμένη, με τα μέλη που την απαρτίζουν να βρίσκονται σε εξαθλιωμένη ψυχολογική κατάσταση για λόγους ακατανόητους για αυτόν, με το ηθικό τους σπασμένο, πλήρως αποξενωμένα το ένα από το άλλο και με απόλυτη έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Η καχυποψία βασιλεύει στο χώρο και ο Κέλβιν από την πρώτη κι όλας στιγμή έρχεται αντιμέτωπος με εντελώς εχθρικά πρόσωπα. Για την κατάσταση αυτή δεν φταίει άλλος, παρά κάποια πραγματικά απόκοσμα φαινόμενα που συμβαίνουν σε αυτόν τον πλανήτη, φαινόμενα που δεν θα αργήσουν καθόλου να παρουσιαστούν και στον ίδιο τον πρωταγωνιστή. Ο Σολάρις καλύπτεται από έναν τεράστιο ωκεανό, εντελώς διαφορετικό όμως από τη γνώριμη σε εμάς θαλάσσια επιφάνεια της γης. Εκτός από ανεξερεύνητος, ο ωκεανός αυτός μοιάζει να είναι εντελώς ζωντανός, ένας τεράστιος οργανισμός που θυμίζει ένα γιγαντιαίο εγκέφαλο, που έχει επικρατήσει πάνω στον πλανήτη και έχει την ικανότητα να τον επηρεάζει κατά βούληση. Αυτό βέβαια, είναι κάτι που δεν έχει αποδειχθεί, μα που βήμα με βήμα θα αρχίσει να πιστεύει ο Κέλβιν.

 Η υπόθεση αυτή σχηματίζεται μέσα του από ένα ειδικό φαινόμενο που συμβαίνει στη βάση των επιστημόνων, χάρη στο οποίο έχει σχεδόν διαλυθεί η ομάδα. Στους επιστήμονες εμφανίζονται κάποια ήδη ψευδαισθήσεων, μα οι ψευδαισθήσεις αυτές είναι κάθε άλλο παρά τυχαίες. Πιο συγκεκριμένα, το περιεχόμενο τους αποτελείται από ρεαλιστικότατες ανθρώπινες φιγούρες οι οποίες παρουσιάζονται στον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Τους μιλάνε και παίζουν με το μυαλό τους, μα είναι ταυτόχρονα εντελώς υλικές και απτές, σαν ρεαλιστικοί και απολύτως αληθινοί άνθρωποι. Ο λόγος όμως που όλοι γνωρίζουν πως αυτές οι μορφές δεν είναι άνθρωποι μα πλασματικές εικόνες που παράγονται από τον πλανήτη, είναι το γεγονός ότι παίρνουν τις μορφές ανθρώπων γνωστών τους και μάλιστα πεθαμένων. Και για να πάει ένα βήμα πιο πέρα η υπόθεση, παίρνουν τη μορφή ανθρώπων που είναι συνδεδεμένοι με τα πιο κλειστά και βαθιά συναισθήματα που κρύβονται καταχωνιασμένα μέσα στο υποσυνείδητο τους, γεγονός που εξηγεί και το χάος που έχει επέλθει στις γραμμές τους. Είναι λες και ο ωκεανός έχει τη δυνατότητα να σκανάρει τη ψυχή τους μέχρι τα πιο μύχια βάθη της, να ανακαλύπτει εκεί μέσα τις πιο βαριές τύψεις ή τις πιο φρικτές πληγές που κρύβουν και να εμφανίζει στη συνέχεια μέσα από τη μνήμη τους, ολοζώντανο με σάρκα και οστά, ένα άτομο που είναι ταυτισμένο με αυτά τα συναισθήματα. Σαν να μη φτάνει αυτό, τα άτομα αυτά που ο Λεμ ονομάζει “επισκέπτες” δεν εξαφανίζονται με τίποτα, ενώ συμπεριφέρονται, σκέφτονται και μιλάνε ακριβώς όπως και τα αληθινά άτομα τη μορφή των οποίων έχουν πάρει, ακριβώς όπως προϋπήρχαν οι μορφές αυτές μέσα στη μνήμη τους.

 Αρκούν λίγες ώρες παραμονής στο σταθμό και ο Κέλβιν βλέπει ολοζώντανη μπροστά του τη Χάρεϋ, την πρώην γυναίκα του που δεν βρίσκεται πλέον στη ζωή. Ξεπερνώντας το αρχικό σοκ αρχίζει να καταλαβαίνει αυτό που έχει συμβεί στους συναδέλφους του και προσπαθεί να ξεφορτωθεί τη ψεύτικη Χάρεϋ με κάθε τρόπο. Το απόκοσμο αυτό πλάσμα που μοιάζει με τη νεκρή γυναίκα του έχει την ιδιότητα να μιλάει και να σκέφτεται ακριβώς όπως αυτή, φέρνοντας τον επιστήμονα σε πραγματικά δύσκολη θέση. Χάρη σε μια φωτισμένη στιγμή του μυαλού του, ο Κέλβιν βάζει τη Χάρεϋ μέσα σε ένα σκάφος, το οποίο το απογειώνει και το στέλνει μακριά από τον πλανήτη. Ανακουφισμένος, αρχίζει να οργανώνει τη σωτηρία των συναδέλφων του που έχουν ήδη αρχίσει να τα χάνουν, βλέποντας την ίδια τη λογική τους ακεραιότητα να βρίσκεται σε κίνδυνο. Μα το κόλπο του αποδεικνύεται φτηνό και εντελώς αναποτελεσματικό, καθώς μια νέα Χάρεϋ εμφανίζεται ξανά, μια Χάρεϋ που συμπεριφέρεται φυσιολογικά και δεν δείχνει να θυμάται ούτε λίγο το περιστατικό με το σκάφος.

 Ο ωκεανός μοιάζει τους ειρωνεύεται, σαν ένα μικρό παιδί που παίζει με έντομα κοροϊδεύοντας τα, γνωρίζοντας μάλιστα την ευάλωτη φύση τους καλύτερα από ότι αυτά τα ίδια. Και τα αβοήθητα αυτά έντομα δεν είναι άλλα από τον Κέλβιν και τους υπόλοιπους επιστήμονες που βρίσκονται χαμένοι ανάμεσα στο παράλογο και στις ανοιχτές συναισθηματικές τους πληγές.

 «Το σώμα μου αναγνώρισε το σώμα της. Το σώμα μου την επιθυμούσε, το σώμα μου έλκονταν προς το δικό της πέρα από τη λογική, πέρα από τη σκέψη, πέρα από τον φόβο».

 Με τα λόγια αυτά περιγράφεται η ακόμα χειρότερη εξέλιξη των πραγμάτων που πρόκειται να ακολουθήσει και ίσως η πιο ισχυρή παγίδα που περιμένει τον πρωταγωνιστή, δηλαδή το γεγονός πως από τη συνεχή παρουσία αυτής της ολοζώντανης Χάρευ δίπλα του, ο Κέλβιν αρχίζει να τη συνηθίζει και να βυθίζεται σιγά σιγά σε ένα είδος παράξενης ηδονής που πηγάζει από τη πρώην γυναίκα του, παρόλο που η λογική του του υπαγορεύει ότι η γυναίκα αυτή είναι στην πραγματικότητα νεκρή και αυτό που βλέπει δίπλα του είναι μια επίμονη ψευδαίσθηση, υπεύθυνη για τον ψυχικό του βασανισμό που θέτει σε αμφισβήτηση την ίδια του την επιβίωση. Είναι ο τρόπος του συγγραφέα να μας μιλήσει για τη δύναμη των ανθρώπινων εμμονών και επιθυμιών, οι οποίες είναι τόσο πανίσχυρες όσο και η ίδια η δύναμη της βαρύτητας, καθώς ένα μόνο όραμα ενός αγαπημένου προσώπου είναι ικανό να οδηγήσει τον άνθρωπο να χάσει εντελώς την αυτοκυριαρχία του. Το γεγονός είναι τραγικό μα ταυτόχρονα και ειρωνικό, καθώς αυτή η μοίρα χτυπάει μια ομάδα ανθρώπων που ήταν ταγμένοι όχι μόνο στην κυριαρχία πάνω στον ίδιο τους τον εαυτό, μα κυρίως στην ανακάλυψη και τη τιθάσευση του ίδιου του σύμπαντος και του διαστήματος. Και εδώ τίθεται το ερώτημα του κατά πόσο ο άνθρωπος είναι έτοιμος να αναλάβει μια τέτοια αποστολή, από τη στιγμή που καλά καλά δεν έχει γνωρίσει και δεν έχει μπορέσει να ελέγξει την ίδια του τη φύση.

 Για να γλυτώσει από όλα αυτά και να αντιμετωπίσει νικηφόρα τη δύσκολη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει, ο Κέλβιν μέσα στην απελπισία που βρίσκεται αποφασίζει να προσπαθήσει να έρθει σε επικοινωνία με τον ίδιο τον ωκεανό, μόνος του απέναντι στην αρχέγονη μεγαλοπρέπεια του. Για να αποφύγει τα εμπόδια που ενδεχομένως μπορεί να του προβάλει η Χάρεϋ, της εξηγεί ολόκληρη τη θεωρία του, δηλώνοντας της πως η ίδια δεν είναι πραγματικός άνθρωπος σαν αυτόν, μα πως είναι απλώς μια ανάμνηση που ζωντάνεψε μέσα από το μυαλό του. Το δραματικό στην όλη υπόθεση είναι πως η Χάρεϋ, αυτό το παράξενο δημιούργημα του ωκεανού αισθάνεται μέσα της με κάθε ειλικρίνεια πως τα λόγια του Κέλβιν είναι αληθινά. Νιώθει διαφορετική από εκείνον και καταλαβαίνει ενδόμυχα πως η φύση της είναι ιδιαίτερη. Το γεγονός αυτής της παραδοχής εκ μέρους της μπλέκει ακόμα περισσότερο τη κατάσταση και δημιουργεί σχεδόν συναισθήματα συμπόνιας για την κοπέλα, παρά τη γνώση ότι δεν είναι κάτι άλλο πέρα από μια ψεύτικη δημιουργία του ωκεανού. Ο Κέλβιν θέλει να αποδράσει από τον πλανήτη, μα μέχρι και τη τελευταία στιγμή βασανίζεται μέσα του από μια έντονη αναποφασιστικότητα, καθώς δεν μπορεί να διαλέξει αν προτιμάει να επιστρέψει στην αληθινή ζωή χωρίς την Χάρεϋ δίπλα του ή να παραμείνει στον πλανήτη, απολαμβάνοντας την έστω και πλασματική συντροφιά της.

 Το βιβλίο αποτελεί μια γλαφυρή ζωγραφιά του φόβου και της ελπίδας που διακατέχει τον άνθρωπο, καθώς και των περιορισμών του μυαλού του και την αδυναμία του να κατανοήσει σε βάθος όλες τις λειτουργίες και τους νόμους του σύμπαντος. Πρόκειται για μια εξερεύνηση τόσο του διαστήματος όσο και της ανθρώπινης ψυχής, μαζί με τις αδυναμίες που τη διακατέχουν και τους τρόπους με τους οποίους αυτές οι αδυναμίες μπορούν να ξεπεραστούν. Επισημαίνεται καθαρά το πως η ανθρωπότητα διψά και κυνηγά συνεχώς την απόκτηση γνώσεων, μα πως ενδεχομένως κάποιες φορές να μην είναι ακόμα έτοιμη, να μην διαθέτει την απαιτούμενη ικανότητα, για να κατανοήσει τις γνώσεις αυτές που αποκτάει.

 “Το μόνο που ψάχνουμε είναι ο Άνθρωπος. Δεν χρειαζόμαστε άλλους κόσμους. Καθρέφτες χρειαζόμαστε. Τους άλλους κόσμους δεν ξέρουμε τι να τους κάνουμε. Με λίγα λόγια, ο δικός μας κόσμος μάς είναι αρκετός. Δεν μπορούμε όμως να τον δεχτούμε ως έχει. Αυτό που αναζητούμε είναι μια ιδανική εικόνα του δικού μας κόσμου: ξεκινάμε να ανακαλύψουμε έναν πλανήτη, έναν πολιτισμό ανώτερο από τον δικό μας, ανεπτυγμένο όμως με βάση ένα αρχέτυπο από τη δική μας προϊστορία.”