Νόμπελ Λογοτεχνίας: Ποια είναι η Annie Ernaux;

Το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας του 2022 απονέμεται στη Γαλλίδα συγγραφέα Annie Ernaux. Όπως αναφέρει η επιτροπή που την επέλεξε, η συγγραφέας πιστεύει στην απελευθερωτική δύναμη της γραφής με τα έργα της να είναι ασυμβίβαστα και γραμμένα σε απλή γλώσσα.

Ένας θρύλος των σύγχρονων γαλλικών γραμμάτων που άξιζε να λάβει την εξαιρετική αυτή διάκριση. Εξηγώντας την επιλογή της, η Σουηδική Ακαδημία ανέφερε πως την επέλεξε τόσο για το έργο της, όσο και «για το θάρρος και την κλινική οξύνοια» με την οποία με συνέπεια και από διαφορετικές οπτικές γωνίες, εξετάζει το φύλο, τη γλώσσα, την κοινωνική ανισότητα και τους συλλογικούς περιορισμούς της ατομικής μνήμης, στα κυρίως αυτοβιογραφικά βιβλία της. Η ίδια έχει πει ότι το γράψιμο είναι μια πολιτική πράξη, που ανοίγει τα μάτια μας και γι’ αυτό το σκοπό χρησιμοποιεί τη γλώσσα ως «μαχαίρι» όπως το αποκαλεί, για να σκίσει τα πέπλα της φαντασίας.

Είναι η πρώτη Γαλλίδα που τιμάται με το λογοτεχνικό βραβείο και μετά την ανακοίνωση δήλωσε το εξής: «Αισθάνθηκα μεγάλη έκπληξη! Είναι μια μεγάλη ευθύνη να δίνω μια μαρτυρία με ακρίβεια και δικαιοσύνη σε σχέση με τον κόσμο. Αισθάνομαι ότι με το βραβείο έχω μια καινούρια ευθύνη. Η ευθύνη αυτή αφορά τη συνέχιση του αγώνα κατά της αδικίας. Οποιασδήποτε μορφής αδικίας, είτε είναι κατά των γυναικών, είτε κατά αυτών που ονομάζω κυριαρχημένους. Μπορώ να σας πω ότι θα μάχομαι μέχρι την τελευταία μου πνοή για να μπορούν οι γυναίκες να επιλέξουν αν θα γίνουν μητέρες ή όχι. Είναι θεμελιώδες δικαίωμα. Η αντισύλληψη και το δικαίωμα στην άμβλωση βρίσκονται στον πυρήνα της ελευθερίας των γυναικών».

Λίγα λόγια για τη ζωή της

Η Γαλλίδα συγγραφέας Annie Ernaux γεννήθηκε από μια φτωχή οικογένεια το 1940 και μεγάλωσε στη μικρή πόλη Yvetot της Νορμανδίας. Ήταν κόρη ενός αγρότη και μιας εργάτριας εργοστασίου, οι οποίοι εγκατέλειψαν και οι δύο το σχολείο στα 12 για να διευθύνουν ένα επαρχιακό καφενείο και ένα παντοπωλείο.

Η Ernaux ήταν η πρώτη στην οικογένειά της που έλαβε ανώτερη μόρφωση. Συγκεκριμένα, σπούδασε στα πανεπιστήμια της Ρουέν και του Μπορντώ, απ’ όπου απέκτησε το πτυχίο της δασκάλας και ανώτερο πτυχίο στη σύγχρονη λογοτεχνία. Λίγο αργότερα δίδαξε σε σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Από το 1977 έως το 2000 ήταν καθηγήτρια στο Centre National d’Enseignement par Correspondance. Στη Γαλλία, θεωρείται ίσως η μεγαλύτερη χρονογράφος της γαλλικής κοινωνίας τα τελευταία 50 χρόνια – ένα είδος φύλακα της συλλογικής μνήμης.

Αξιοσημείωτο γεγονός αποτελεί το έτος 1963 όπου η Ernaux σε ηλικία μόλις 23 ετών, έμεινε έγκυος και έκανε άμβλωση σε τραγικές συνθήκες παρανομίας που έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή της. Η εμπειρία αυτή την οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου «Το γεγονός», το οποίο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο αποσπώντας τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ Βενετίας το 2021.

Η πορεία της προς τη συγγραφή ήταν μακρά και επίπονη. Έγραψε για τις κοινωνικές τάξεις και πώς αγωνίστηκε για να υιοθετήσει τους κώδικες και τις συνήθειες της γαλλικής αστικής τάξης παραμένοντας ωστόσο πιστή στην εργατική καταγωγή της.

Κατά τη διάρκεια της ζωής της, έχει παντρευτεί, αποκτήσει δύο γιους και χωρίσει, μετακομίζοντας τελικά στο σύγχρονο προάστιο του Παρισιού, όπου ζει ακόμη και σήμερα, σε απόσταση από το γαλλικό λογοτεχνικό κατεστημένο.

Τα έργα της

Η συγγραφέας έχει γράψει συνολικά πάνω από 30 λογοτεχνικά έργα. Το πρώτο της μυθιστόρημα με τίτλο «Les Armoires Vides», εκδόθηκε το 1974 αλλά απέκτησε διεθνή αναγνώριση μετά τη δημοσίευση του αυτοβιογραφικού «Les Années» το 2008 (στα ελληνικά «Τα χρόνια»).

Στο «Ο τόπος» του 1983, γράφει με βάση την προσωπική της εμπειρία για όλα όσα συνδέουν αλλά και απομακρύνουν τους πατεράδες από τις κόρες, αναλύοντας τι σημαίνει να χάνεις έναν γονιό, τα παιχνίδια που παίζει η μνήμη, τη σταδιακή αποξένωση ανάμεσα σε άτομα διαφορετικών γενιών και κοινωνικών τάξεων. Αναφέρεται δηλαδή στην αποξένωση με τον πατέρα και την τάξη της.

Στο «Μια γυναίκα» του 1987, μιλάει για τη σχέση με τη μητέρα της και την απώλειά της. Η μητέρα της πεθαίνει τον Απρίλιο του 1986 μετά από χρόνια άνοια. Το αίσθημα της απώλειας την εκθέτει σε μια πρωτόγνωρη μοναξιά. Ποτέ κανείς δεν είναι προετοιμασμένος να χάσει τη μητέρα του. Επιχειρεί ν’ ανασυνθέσει τη ζωή αυτής της γυναίκας που υπήρξε η μητέρα της. Μιας γυναίκας δραστήριας και ανοιχτής απέναντι στον κόσμο, που δούλεψε ως εργάτρια πριν ανοίξει το δικό της κατάστημα, που αγωνιούσε να διατηρήσει τη θέση της στην κοινωνία, που ήταν μανιώδης αναγνώστρια και πίστευε ότι «για να ανελιχθείς πρέπει πρώτα να μάθεις». Καλείται όμως, ν’ αντιμετωπίσει και τ’ αντιφατικά αισθήματα που πολλές φορές νιώθει μια κόρη για τη μητέρα της: αγάπη και μίσος, ενοχή, τρυφερότητα, ενόχληση αλλά κι αυτή τη σπλαχνική και σιωπηλή προσκόλληση απέναντι σ’ αυτή την ηλικιωμένη γυναίκα που δεν ζει πια.

Το 2000 η Ernaux εξέδωσε «Το γεγονός», για την εμπειρία της από την άμβλωση, όταν αυτή ήταν παράνομη στη Γαλλία τα χρόνια του 1960. Η ντροπή την κυριεύει σαν πανούκλα, είναι ανύπαντρη και ξέρει πως μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη θα στιγματίσει την ίδια και την οικογένειά της. Μέσα σε συνθήκες παρανομίας κάνει έκτρωση με κίνδυνο της ζωής της. Αρκετά χρόνια αργότερα, θα καταγράψει τις αναμνήσεις της δημιουργώντας το βιβλίο αυτό, προσπαθώντας να κατανοήσει γιατί αυτή η εμπειρία τη σημάδεψε τόσο πολύ, τόσο βαθιά. Αποτελεί την ιστορία αυτού του τραύματος, ενός τραύματος που δεν ξεπέρασε ποτέ.

Η Ακαδημία ανέφερε πως η «κλινικά συγκρατημένη αφήγησή της» για την παράνομη άμβλωση μιας 23χρονης παραμένει ένα αριστούργημα μεταξύ των έργων της. Πρόκειται για ένα ανελέητα ειλικρινές κείμενο, όπου σε παρενθέσεις προσθέτει σκέψεις με μια καίρια ευκρινή φωνή, απευθυνόμενη στον εαυτό της και στον αναγνώστη με μία και την αυτή ροή.

Το βιβλίο «Τα χρόνια» που αναφέρθηκε στην αρχή, αποτελεί έναν σταθμό στο έργο της Ernaux για πολλούς λόγους. Είναι η πρώτη φορά που υιοθετεί την αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο και το «εγώ» γίνεται «αυτή». Έτσι, απομακρύνεται από την καθαρή αυτοβιογραφία, δημιουργώντας κάτι καινούριο που η ίδια ονομάζει «autobiographie impersonelle»: απρόσωπη αυτοβιογραφία. Επίσης, προχωρά σε μια μεγαλύτερη σύνθεση, σε αντίθεση με τα σχετικά σύντομα –τα περισσότερα περίπου 100 σελίδων– αφηγήματά της. Θα λέγαμε ότι σε αυτό το ιδιαίτερα προσωπικό χρονικό, που αφηγείται το διάστημα 1941-2006, συνοψίζει τη μέχρι τότε πορεία της και τις θεματικές που διατρέχουν το έργο της.

Με έργα που διδάσκονται ήδη στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στη Γαλλία, η Annie Ernaux πριν από την ύψιστη λογοτεχνική διάκριση είχε τιμηθεί με το βραβείο Renaudot το 1984 για το αυτοβιογραφικό πεζογράφημα «Η θέση», ενώ το επίσης αυτοβιογραφικό «Τα χρόνια» τιμήθηκε το 2008 με τα βραβεία Marguerite Duras και Francois Mauriac, για να ακολουθήσει το πολύ σημαντικό Βραβείο της Γαλλικής Γλώσσας για το σύνολο του έργου της. Ακόμη, γνώρισε ευρύτερη αναγνώριση εκτός των γαλλικών συνόρων με την υποψηφιότητα το 2019 για το βραβείο Man Booker International.

Τη δημοφιλία της στη Γαλλία ακολούθησε πολύ νωρίς η έκδοση των έργων της και στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Χατζηνικολή. Από το 2020 τα έργα της εκδίδονται από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, όπου ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν σύντομα, το «Jeune homme» («Ο νεαρός άνδρας») και το «Mémoire de fille» («Αναμνήσεις ενός κοριτσιού»).