Για ποιον χτυπάει η καμπάνα: μια ιστορία για τη ζωή και τον θάνατο

Πρόκειται για ένα από τα μεγάλα αριστουργήματα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ που άφησε το ανεξίτηλο στίγμα του στον κόσμο της λογοτεχνίας. Ο μεγάλος συγγραφέας μας μεταφέρει με τον πιο δεξιοτεχνικό τρόπο στον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας, όπου ακολουθούμε την ιστορία ενός Αμερικανού δασκάλου Ισπανικών, ο οποίος κατατάχθηκε ως εθελοντής στον πόλεμο. Μέσα από τις γλαφυρές περιγραφές του Χέμινγουεϊ αναδύεται ένα ρεαλιστικό, όσο και ρομαντικό ταυτόχρονα μωσαϊκό, ενδεικτικό της εποχής. Το περιεχόμενο του βιβλίου είναι παραπάνω από πλούσιο και τα νοήματα που περνάει είναι πολλαπλά, καθώς μέσα από τις σελίδες του δεν θα βρεθούμε απλώς μπροστά σε ένα συνηθισμένο πολεμικό και ιστορικό μυθιστόρημα. Αντιθέτως, αποδεικνύοντας την αριστοτεχνία και το υψηλού επιπέδου ταλέντο του ο Χέμινγουεϊ καταφέρνει να σκιαγραφήσει τη ζωή των Ισπανών χωρικών μαζί με όλα τα βασικά χαρακτηριστικά της κουλτούρας και του πολιτισμού τους, προσθέτοντας σε αυτά μια βαθιά φιλοσοφική και πολιτική ανάλυση. Κατά κύριο λόγο όμως, πραγματοποιεί μια ενδελεχή βουτιά στα άδυτα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, εξερευνώντας τα διαχρονικά προβλήματα που την απασχολούν. Μέσα από την ιστορία αυτή γίνεται αντιληπτή η αιώνια πάλη της ζωής με το θάνατο, που περιπλέκεται ακόμα περισσότερο από την ύπαρξη ενός παθιασμένου ερωτικού συναισθήματος. Ένα βιβλίο γραμμένο με τρόπο τέτοιο ώστε να συνταράξει, να διδάξει, αλλά και να συγκινήσει τους αναγνώστες.

Η ιστορία ξεκινάει με την ειδική αποστολή που έχει αναλάβει ένας νεαρός Αμερικανός, ο Ρόμπερτ Τζόρνταν, ένας καθηγητής που εγκαταλείπει την πατρίδα του και πηγαίνει στην Ισπανία, επιλέγοντας να λάβει μέρος στη φονική εμφύλια σύγκρουση, ως εθελοντής μαχητής εναντίον των δυνάμεων του Φράνκο. Αναλαμβάνοντας το ρόλο του δυναμιτιστή, επιφορτίζεται με την οργάνωση μιας επιχείρησης ανατίναξης μιας γέφυρας στη Σεγκόβια, που έχει μεγάλη στρατηγική σημασία για την εξέλιξη του πολέμου στη συγκεκριμένη περιοχή. Έχοντας καλή στρατιωτική κατάρτιση έρχεται σε επαφή με μια ομάδα ντόπιων ανταρτών που αποτελείται από τρεις άντρες και δύο γυναίκες και αναλαμβάνει τη καθοδήγηση της για την επίτευξη του σκοπού του. Ο Ρόμπερτ, καθοδηγούμενος από τον Ανσέλμο έναν εξηνταοχτάχρονο χωρικό που αποτελεί πρότυπο αφοσίωσης και πίστης στα ιδανικά και στο λαό του, φτάνει σε μια σπηλιά όπου βρίσκεται το αρχηγείο των ανταρτών. Εκεί έρχεται σε επαφή με τον Πάμπλο, τον αρχηγό τους, μια φιγούρα αρκετά αμφιλεγόμενη που το όνομα της και μόνο είναι ικανό να προκαλεί τον τρόμο σε φίλους και εχθρούς. Ο Πάμπλο έχει αναδειχθεί ως ηγέτης της ομάδας του χάρη στις προσωπικές του ικανότητες και στα χαρίσματα του. Για πολύ καιρό επιδείκνυε τις εξαιρετικά αναπτυγμένες στρατηγικές του ικανότητες, μα ο Πάμπλο που συναντά ο Ρόμπερτ Τζόρνταν διαφέρει πολύ από τον Πάμπλο για τον οποίο μιλούσαν οι διάφορες ιστορίες. Ο άνθρωπος αυτός διανύει μια προσωπική ψυχολογική κρίση, μοιάζει να έχει κουραστεί από το συνεχή πόλεμο και η αφοσίωση του στον αγώνα αρχίζει να αμφισβητείται. Από την πρώτη κι όλας στιγμή έρχεται σε σύγκρουση με το Ρόμπερτ και δηλώνει ανοιχτά και ξάστερα την εναντίωση του στο σχέδιο της επιχείρησης, το οποίο το θεωρεί καθαρή αυτοκτονία. Ο Πάμπλο είναι όλη μέρα μεθυσμένος, δείχνει απόλυτη έλλειψη επιθυμίας για δράση και οι σκοτεινές σκέψεις που κυριαρχούν μέσα στο νου του τον κάνουν να είναι υπερβολικά καχύποπτος με όλους και με όλα. Η τέτοια αλλαγή του χαρακτήρα του όμως τον κάνει να χάσει την ηγεσία της ομάδας του, τα υπόλοιπα μέλη της οποίας είναι πρόθυμα να ακολουθήσουν το Ρόμπερτ, δείχνοντας του απόλυτη εμπιστοσύνη.

Στην απομάκρυνση του Πάμπλο από την αρχηγική θέση συμμετέχει με πολύ ενεργητικό τρόπο η ίδια η γυναίκα του, η Πιλάρ, μια ατίθαση Ισπανίδα που έχει ζήσει μια ζωή γεμάτη περιπέτεια και δράση. Η κάποτε γοητευτική Πιλάρ εξιστορεί γεγονότα από τα νιάτα της όπου μπλεκόταν σε συνεχείς έρωτες με διάφορους ταυρομάχους και φτάνει σιγά σιγά στη γνωριμία της και στον έρωτα της με τον Πάμπλο. Η Πιλάρ είναι μια πολύ σκληρή γυναίκα που δεν διστάζει να τα βάλει εναντίον όλων, μια ημιάγρια ύπαρξη, αλλά και η μόνη από την ομάδα που δεν νιώθει στάλα φόβου για τον Πάμπλο. Θυμωμένη με τη σχεδόν προδοτική συμπεριφορά του άντρα της τον βρίζει χυδαία μπροστά σε όλους και πρωτοστατεί στην απομάκρυνση του από την αρχηγική θέση. Έπειτα συνδέει το Ρόμπερτ με μια δεύτερη ομάδα ανταρτών, η οποία είναι και αυτή πρόθυμη να συμμετάσχει στην επίθεση. Η Πιλάρ, αν και σκληροτράχηλη προσωπικότητα, είναι καταβάθος καλόψυχη, γεγονός που φαίνεται από διάφορα περιστατικά. Ένα από αυτά είναι η ειλικρινής της συμπάθεια προς το πρόσωπο του Ρόμπερτ, μα επίσης και η υπερβολική προστασία της μαζί με τις σχεδόν μητρικές φροντίδες της προς τη Μαρία, μια όμορφη ορφανή νέα που ζει στη σπηλιά μαζί με την υπόλοιπη ομάδα. Η Μαρία κρύβει πίσω της μια τραγική ιστορία. Η οικογένεια της δολοφονήθηκε από άντρες του Φράνκο, ενώ η ίδια έπεσε θύμα βιασμού και κακομεταχείρισης από αυτούς. Ο Πάμπλο με την ομάδα του την έσωσαν και από τότε η ίδια επέλεξε να ζήσει μαζί τους, βοηθώντας την ομάδα σε κάθε τι και απολαμβάνοντας την υψηλή προστασία της Πιλάρ.

Μα η ύπαρξη της Μαρίας εκεί είναι το μόνο γεγονός που μπορεί να διαταράξει τη ψυχρή και αποφασιστική στρατιωτική νοοτροπία του Ρόμπερτ Τζόρνταν, αποτελώντας σοβαρή απόσπαση της προσοχής του από τον αντικειμενικό στόχο της δουλειάς με την οποία έχει επιφορτιστεί. Και αυτό φυσικά συμβαίνει καθώς ο Ρόμπερτ και η Μαρία ερωτεύονται και βρίσκονται χωρίς να το καταλάβουν θύματα μιας πανίσχυρης αμοιβαίας έλξης που γεννιέται ανάμεσα τους. Ταυτόχρονα με το σχεδιασμό της επιχείρησης, ο Ρόμπερτ πιάνει τον εαυτό του να παθιάζεται και να δένεται όλο και περισσότερο με τη νεαρή κοπέλα. Ξεχνώντας την πραγματικότητα που τους περιβάλει, παρασυρμένοι από το έντονο αίσθημα της ευδαιμονίας που τους κυβερνάει κάνουν σχέδια και ονειροπολούν για ένα υποτιθέμενο κοινό τους μέλλον. Μα ο Ρόμπερτ – όπως και η Πιλάρ – γνωρίζουν πολύ καλά πως ο Πάμπλο αν και λιγοψυχεί, παρόλαυτα έχει δίκιο όταν υποστηρίζει πως η επιχείρηση αυτή είναι σκέτη αυτοκτονία. Έτσι δημιουργείται μια γεμάτη από αντιφάσεις κατάσταση που χαρακτηρίζεται από τα ερωτικά ονειροπολήματα του Ρόμπερτ για ένα πλήρους ευτυχίας μέλλον με τη Μαρία, ενώ ταυτόχρονα όμως αντιλαμβάνεται και συνειδητοποιεί τη ματαιότητα των σκέψεων αυτών, καθώς ξέρει πως πιθανότατα να μην είναι καν ζωντανός μετά από λίγες μόνο ημέρες. Έτσι δημιουργείται και αναπτύσσεται μια απόκοσμη ατμόσφαιρα που κατακλύζεται σε έντονο βαθμό από μια μίξη πανίσχυρων ερωτικών συναισθημάτων και της μόνιμης παρουσίας μιας αναπότρεπτης αύρας θανάτου.

Η πλοκή ακολουθεί μια σειρά ανατροπών που αποτελείται από μικρά και μεγάλα γεγονότα, δίνοντας άλλοτε στον αναγνώστη την ευκαιρία να σκεφτεί και να επεξεργαστεί τις ιδέες του συγγραφέα και άλλοτε να απορροφηθεί από τις ρεαλιστικότατα περιγραφικές σκηνές δράσης και χάους του πολέμου. Ο Χέμινγουεϊ καταφέρνει να ζωγραφίσει γλαφυρά μια ιστορία αποδοχής της ωμής φρικαλεότητας που διέπει τη ζωή σε στιγμές πολέμου, αλλά και μια ιστορία που ρίχνει το φως της στην ικανότητα του ανθρώπου να ξεπερνάει τα εμπόδια που έχει να αντιμετωπίσει – όσο δύσκολα και αξεπέραστα και αν φαίνονται αυτά – αρκεί να πιστεύει στην ύπαρξη ενός σοβαρού και ιερού σκοπού που κρύβεται πίσω από τις πράξεις του. Εκτός από άκρως συναρπαστικό ανάγνωσμα, αποτελούμενο από δυναμικές σκηνές αγώνα, προδοσίας και έρωτα, το βιβλίο προσφέρει εν τέλει έναν ισχυρό ηθικό κώδικα που βασίζεται στην ανθρώπινη δύναμη της αυτοθυσίας. Ο θάνατος πλησιάζει ως αναπόφευκτη πραγματικότητα, μα παρόλαυτα, ούτε για μια στιγμή δεν επισκιάζει την αύρα του βιβλίου με ηττοπάθεια και ψυχολογική κατάπτωση. Αντιθέτως, κόντρα στη θανατερή βεβαιότητα ανυψώνεται με τη μεγαλύτερη πυγμή και ομορφιά η ελπίδα και η πίστη στις πράξεις καλοσύνης και ανθρωπιάς, η ταπεινή μα και ειλικρινής προθυμία του να θυσιάσει κανείς τα πάντα για χάρη του ευρύτερου καλού της ανθρωπότητας. Τα νοήματα αυτά εμπεριέχονται μέσα σε απλές μα έντονες φράσεις που εμφανίζονται στο βιβλίο όπως «Ο κόσμος είναι ένα ωραίο μέρος που αξίζει να παλέψεις γι’ αυτόν και μισώ πολύ που τον αφήνω» και «Γιατί γεννιόμαστε αν όχι για να βοηθάμε ο ένας τον άλλον;»

Ο συγγραφέας εκθέτει ένα ευρύ μωσαϊκό ιδεών, αποτελούμενο από σκέψεις και συναισθήματα αγάπης, οργής, έχθρας, διακρίσεων μα και αποφασιστικότητας, με τρόπο τέτοιο που δεν μπορεί παρά να συγκινήσει κάθε αναγνώστη. Το βιβλίο τελειώνει με υπερβολικά δραματικό τρόπο, με γεγονότα που είναι ικανά να μείνουν αξέχαστα και να χαραχτούν για καιρό στη μνήμη όποιου τα διαβάσει. Μετά τον βαρύ αντίκτυπο που προκάλεσε στο κοινό το βιβλίο, ήταν παραπάνω από λογικό και επόμενο να κυκλοφορήσει και η ταινία με το ίδιο όνομα, σε παραγωγή του Paramount Pictures και σε σκηνοθεσία του Sam Wood (1943). Ακολουθώντας τη μεγάλη επιτυχία του αναγνώσματος, δεν μπορούσε παρά να προκληθεί και μια ηχηρή κινηματογραφική επιτυχία, η οποία έλαβε εννέα υποψηφιότητες για Όσκαρ. Ο Χέμινγουεϊ εμπνεύστηκε το τίτλο του βιβλίου από το ποίημα “Αφοσίωση” του John Donne, απόσπασμα του οποίου φιγουράρει και στην αρχή του έργου.

“Ο θάνατος του κάθε ανθρώπου με λιγοστεύει εμένα, γιατί είμαι δεμένος αξεδιάλυτα με ολάκερη την ανθρωπότητα. Γι΄ αυτό, μη στέλνεις ποτέ να ρωτήσεις για ποιόν χτυπάει η καμπάνα. Η καμπάνα χτυπάει για σένα.”