«Φοβάμαι» τους ανθρώπους…κοντά μισό αιώνα

«Φοβάμαι», μια λέξη, ένα ποίημα του σπουδαίου Μανόλη Αναγνωστάκη, όχι πολύ μακριά από εμάς, μόλις το 1983. Μια λέξη που κρύβει μέσα της μια ολόκληρη εποχή, 7 χρόνων συγκεκριμένα· χρόνια λογοκρισίας, αβεβαιότητας, διαφθοράς κι απελπισίας, μα κυρίως χρόνια φόβου. Φόβος για τις ίδιες και τις σκέψεις σου, τον διπλανό σου, την κυβέρνηση, τον κόσμο ολόκληρο.

Ο «ποιητής της ήττας»

Ο λόγος για τον Μανόλη Αναγνωστάκη, μια προσωπικότητα ιδιαίτερη και ενδιαφέρουσα. Γεννημένος το 1925, έζησε μια ζωή ολοκληρωμένη και γεμάτη γεγονότα· από τις σπουδές του στην ιατρική, έπειτα στην καταδίκη του όχι μόνο σε φυλάκιση, μα και σε θάνατο, λόγω των πεποιθήσεων του, και τέλος στην ενασχόληση του με τη συγγραφή για θέματα λογοτεχνικά, πολιτικά και φυσικά τα ποιήματα του, ο Αναγνωστάκης υπήρξε εμβληματική μορφή για την ομάδα των στρατευμένων ποιητών της μεταπολεμικής ποίησης. Ζώντας ενεργός σε τρανταχτά γεγονότα της ελληνικής ιστορίας, η συγγραφική του παρουσία συναντά κενά μεταξύ των εκδόσεων των έργων του· οι γνώσεις οι εμπειρίες και οι σκέψεις, ωστόσο, που είχε να μεταφέρει στο χαρτί ήταν αμέτρητες. Έργα του έχουν μεταφραστεί σε αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά, και μελοποιηθεί από σπουδαίους μουσικοσυνθέτες· επιπλέον τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1986) και το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας (2002).

Ο χαρακτηρισμός του ως «ποιητής της ήττας» δίνει στον ίδιο και το έργο του μια χροιά απαισιοδοξίας, ωστόσο πρέπει να σημειωθεί πως η απαισιοδοξία αυτή απαντάται, κατά κύριο λόγο, στο γεγονός πως η δυναμική του έργου του καταρρίπτει τις ουτοπικές θεωρήσεις μιας κοινωνίας βουτηγμένης στην πολιτική και κοινωνική διαφθορά. Μέσα από τις λέξεις του σκιαγραφείται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια μια περίοδος απελπισίας, αστάθειας και καχυποψίας αλλά ταυτόχρονα ελπίδας και προσμονής. Ο ίδιος με ιδιαίτερη ευλάβεια δίνει τη σκυτάλη σε νεότερες γενιές ποιητών καθώς, σύμφωνα με τα λεγόμενα του πίστευε πως «…η ποίηση είναι έργο της νεότητας. Χρειάζεται ενθουσιασμό, αυταπάτες, ψευδαισθήσεις. Αυτά τα έχουν οι νέοι. Όσο μεγαλώνεις, κατέχεις καλύτερα τα μέσα σου. Γίνεσαι τεχνίτης, αλλά ένα ποίημα δεν χρειάζεται να είναι τέλειο για να είναι καλό».

Ως μνεία για την 17η Νοεμβρίου 1973, το ποίημα του Μανόλη Αναγνωστάκη με τίτλο «Φοβάμαι», γραμμένο και δημοσιευμένο το Νοέμβρη του 1983 στην εφημερίδα «Αυγή», 1ο μόλις χρόνια μετά τα ακραία γεγονότα, είναι ένας ολοκληρωμένος φόρος τιμής:

«ΦΟΒΑΜΑΙ»

Φοβᾶμαι τούς ἀνθρώπους πού ἑφτά χρόνια ἔκαναν πώς δέν εἶχαν πάρει χαμπάρι
καί μία ὡραία πρωία μεσοῦντος κάποιου Ἰουλίου
βγῆκαν στίς πλατεῖες μέ σημαιάκια κραυγάζοντας «δῶστε τή χούντα στό λαό».

Φοβᾶμαι τούς ἀνθρώπους πού μέ καταλερωμένη τή φωλιά
πασχίζουν τώρα νά βροῦν λεκέδες στή δική σου.

Φοβᾶμαι τούς ἀνθρώπους πού σοῦ κλείναν τήν πόρτα
μήν τυχόν καί τούς δώσεις κουπόνια καί τώρα
τούς βλέπεις στό Πολυτεχνεῖο νά καταθέτουν γαρίφαλα καί νά δακρύζουν.

Φοβᾶμαι τούς ἀνθρώπους πού γέμιζαν τίς ταβέρνες
καί τά σπάζαν στά μπουζούκια κάθε βράδυ καί τώρα τά ξανασπάζουν
ὅταν τούς πιάνει τό μεράκι τῆς Φαραντούρη καί ἔχουν καί «ἀπόψεις».

Φοβᾶμαι τούς ἀνθρώπους πού ἄλλαζαν πεζοδρόμιο ὅταν σέ συναντοῦσαν
καί τώρα σέ λοιδοροῦν γιατί, λέει, δέν βαδίζεις ἴσιο δρόμο.

Φοβᾶμαι, φοβᾶμαι πολλούς ἀνθρώπους.
ΦΕΤΟΣ φοβήθηκα ἀκόμη περισσότερο.

[«ΦΟΒΑΜΑΙ», Μανόλης Αναγνωστάκης, Νοέμβριος 1983, «Αυγή».]

Ένα ποίημα τολμηρό, ρεαλιστικό και ξεκάθαρο. Τα γεγονότα των 7 χρόνων της χούντας στην Ελλάδα αποτυπώνονται με τρόπο περιγραφικό μέσα από την αντικειμενική ματιά του ποιητή, όχι τόσο σε επίπεδο πολιτικής, μα περισσότερο όσον αφορά τον απλό λαό που παρέμεινε αμέτοχος. Δέκα χρόνια μετά την βίαιη τροπή της κατάστασης, ο Αναγνωστάκης, έχοντας ζήσει τόσο τα ίδια τα γεγονότα, μα και την ίδια την κοινωνία μια δεκαετία αργότερα, έχει μια καθαρή οπτική για τον τρόπο με τον οποίο ο κοινός λαός αντιμετωπίζει, τότε και τώρα, τις καταστάσεις. Η διαφθορά, η αδιαφορία, το συμφέρον και προπαντός η έννοια του «φαίνεσθαι», διακρίνονται μέσα από τις λέξεις του ποιητή με προσεγμένη ειρωνεία και λεπτότητα. Με πρώτη λέξη κάθε στροφής τη λέξη «φοβάμαι», δίνεται η εντύπωση ενός συγκρατημένου θυμού ο οποίος εμπεριέχεται στην θλίψη και το φόβο· η ένταση της ψυχικής και συναισθηματικής κατάστασης του ποιητή προβάλλεται σε όλη την έκταση του έργου μέσα από πλήθος λογοτεχνικών σχημάτων, ενώ ταυτόχρονα, η απλότητα του ύφους, εντάσσει το ποίημα στην ρεαλιστική πραγματικότητα.

Ο τίτλος του ποιήματος και η συνεχής επανάληψη του μέχρι και το τέλος, μας βοηθάει να καταλάβουμε το έντονο και πολύσημο φορτίο της λέξης «φοβάμαι». Ο φόβος, ως μια ψυχική κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε εξ απήνης, προκύπτει συνήθως, και ακόμη περισσότερο στη συγκεκριμένη περίπτωση, από καταστάσεις που δεν μπορούμε να ελέγξουμε και κατ’ επέκταση να διαχειριστούμε. Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση τη περιόδου 1967-1974 οδήγησε σε ένα αποτρόπαιο έγκλημα το οποίο στιγμάτισε ανεξίτηλα την καθημερινότητα της εποχής. Ο Αναγνωστάκης, με τρόπο ιδιαίτερα μεθοδευμένο, φροντίζει να υπενθυμίσει το μερίδιο ευθύνης που έχει ο καθένας μας ξεχωριστά, ακόμη κι αν το μερίδιο αυτό είναι έμμεσο. Κύριος στόχος του ποιήματος είναι να κατακρίνει την αδράνεια των ανθρώπων σε καιρούς δύσκολους, την αλαζονική τους τάση να τρέφουν τον ανεξέλεγκτο εγωισμό, κοιτάζοντας το συμφέρον και τη δική τους ευημερία, ενώ στη συνέχεια υποβάλλουν φόρους τιμής και ευχαριστίες σαν τίποτα να μην έχει συμβεί.

Φοβᾶμαι, φοβᾶμαι πολλούς ἀνθρώπους…

Η 17η Νοεμβρίου του 1973 θα πρέπει να είναι μια ακόμη κομβική ημερομηνία για την ελληνική κοινωνία. Μέσα από τις σχολικές γιορτές, τα ντοκιμαντέρ, το βιβλία ή ακόμη και τους δικούς μας ανθρώπους, μπορούμε να έχουμε μόνο μερική άποψη των γεγονότων. Ψάχνοντας, όμως, την τέχνη της εποχής, τα τραγούδια, τα πεζά, τα ποιήματα ή ίσως και τα άρθρα, βρίσκουμε μια ξεκάθαρη εικόνα για το συναισθηματικό της υπόβαθρο. Με αυτό τον τρόπο ίσως εμείς οι ίδιοι να μπορέσουμε να έρθουμε πιο κοντά σε εκείνα τα χρόνια, που ούτως ή άλλως δεν είναι πολύ μακρινά. Παρ’ όλα αυτά, τολμώ να πω πως για την δική μου γενιά, μια γενιά του νέου αιώνα, όλα όσα διαβάζουμε στα ποιήματα, όλα όσα ακούμε στα τραγούδια, μας είναι ήδη τρομακτικά γνώριμα. Το ερώτημα θα πρέπει να είναι το γιατί. Γιατί ένα ποίημα, ήδη 39 χρόνων, μπορεί να προκαλέσει τέτοια συναισθήματα; Γιατί με τόση ευκολία ανταποκρίνεται στη σημερινή εποχή; Γιατί κάθε φέτος, φοβόμαστε ακόμη περισσότερο;