Einstein-Bergson: Η μεγάλη διαφωνία του Φυσικού και του Φιλοσόφου

Einstein-Bergson: Μπορεί ένας διάλογος, μια απλή συζήτηση να αλλάξει την οπτική μας για τον κόσμο; Μπορεί! Στις 6 Απριλίου του 1922 ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είχε έναν δημόσιο διάλογο με τον Ανρί Μπερξόν, ένας από τους πιο διάσημους φυσικούς ο ένας, ένα από τους πιο γνωστούς φιλόσοφους ο άλλος. Θέμα της συζήτησης; Η φύση του χρόνου. Η θεωρία του Μπερξόν μιλούσε για τις αναμνήσεις, τα προαισθήματα, τις προσδοκίες και τις προσμονές και κατέκρινε την θεωρία του Αϊνστάιν ως μια μεταφορά της μεταφυσικής στην επιστήμη, με πλήρη αδιαφορία για τα πιο άδηλα στοιχεία του χρόνου.

Ξεκίνησε ως μια απλή, φιλική συζήτηση μεταξύ τους, όμως κατέληξε σε έντονη σύγκρουση ιδεών. Ο καθένας υποστήριζε τελείως διαφορετικές ιδέες και πεποιθήσεις πάνω στο ζήτημα. Με θεατές μια εκλεκτή ομάδα διανοούμενων, ήρθαν σε ρήξη σε ένα από τα πιο επιφανή ιδρύματα της Γαλλίας, τη Γαλλική Φιλοσοφική Εταιρεία. Ο «διάλογος ανάμεσα στον σπουδαιότερο φιλόσοφο και τον σημαντικότερο φυσικό του εικοστού αιώνα» καταγράφηκε προσεκτικά. Έμοιαζε με σενάριο για θεατρικό έργο.

Το βιβλίο “Ο φυσικός και ο φιλόσοφος” είναι μια άψογη και αποκαλυπτική αφήγηση που δείχνει πώς η επιστημονική αλήθεια έφτασε να δικάζεται σε έναν διχασμένο αιώνα, σημαδεμένο από μια νέα αντίληψη του χρόνου. Σήμερα, ο Αϊνστάιν είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πρόσωπα που έμεινε την ιστορία για το έργο και τις γνώσεις του, ενώ η φήμη του Μπερξόν είναι λίγο πιο περιορισμένη. Τότε όμως, ίσχυε το ακριβώς αντίθετο. Ο Μπερξόν είχε καθιερωθεί ως διανοητής και φιλόσοφος. Τα πρωινά συναναστρεφόταν με αρχηγούς κρατών, τα απογεύματα οι διαλέξεις του γέμιζαν αμφιθέατρα, ενώ πολλοί ξενυχτούσαν διαβάζοντας κάποιο βιβλίο του. Ο Αϊνστάιν μόλις που είχε κάνει την εμφάνιση του και προσπαθούσε ακόμα να βρει τη φωνή του και έξω από τους επιστημονικούς κύκλους.

Ακόμα και οι ζωές τους, πέρα από τις ιδέες τους, ήταν διαφορετικές. Ο μποέμ τρόπος ζωής του φυσικού βρισκόταν σε αντιδιαστολή με τον μοναστικό ασκητισμό του φιλοσόφου. Η καταγωγή του Αϊνστάιν από τη Σουαβία στον γερμανικό Νότο και η κοινωνική του θέση έρχονταν σε αντίθεση με τη θέση του Μπερξόν, του οποίου ο παππούς από την πλευρά του πατέρα του ήταν σημαίνων πολωνός τραπεζίτης και ο παππούς από την πλευρά της μητέρας του γιατρός από το Γιορκσάιρ. Η άστατη προσωπική ζωή του επιστήμονα ήταν σε απόλυτη δυσαρμονία με την προνομιούχα σταθερότητα του Μπερξόν.

Η Jimena Canales παρουσιάζει τις επαναστατικές ιδέες του Αϊνστάιν και του Μπερξόν, περιγράφει την έντονη σύγκρουσή τους στο Παρίσι και ρίχνει φως στον τρόπο που αυτή η σύγκρουση θεωριών συνέχισε να αντηχεί σε όλη την διάρκεια του εικοστού αιώνα. Μας δείχνει πώς αυτός ο διάλογος προκάλεσε αντιδράσεις από προσωπικότητες όπως ο Μπέρτραντ Ράσελ και ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και τις επιπτώσεις που είχε στον αμερικανικό πραγματισμό, τον λογικό θετικισμό, την φαινομενολογία και την κβαντική μηχανική. Επιπλέον, η Canales εξηγεί πως ο νέες τεχνολογίες της εποχής, όπως τα ρολόγια χειρός, το ραδιόφωνο και ο κινηματογράφος, συνεισέφεραν στον τρόπο που το ευρύ κοινό αντιλαμβάνεται τον χρόνο και οδήγησαν αυτόν τον ανοιχτό διάλογο σε ακόμα μεγαλύτερη πόλωση. Αφηγείται επίσης πώς προς το τέλος της ζωής τους, τόσο ο Μπερξόν όσο και ο Αϊνστάιν αναφέρθηκαν στον αντίπαλό τους για μια τελευταία φορά – ο Μπερξόν κατά την ναζιστική κατοχή του Παρισιού και ο Αϊνστάιν με την έκρηξη της πρώτης βόμβας υδρογόνου. (Από το οπισθόφυλλο)

Το έργο του Αϊνστάιν θεωρήθηκε πως είχε σημαντική επίπτωση στη μοντέρνα τέχνη. Οι πολυδιάστατες απόψεις της πραγματικότητας που περιγράφονται στη θεωρία της σχετικότητας θεωρούνται ότι έθεσαν τα θεμέλια για σημαντικές μεταμορφώσεις στις οπτικές τέχνες, επηρεάζοντας σημαντικούς καλλιτέχνες ακόμη, από τον Ματίς μέχρι τον Πικάσο, και ολόκληρα καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως ο κυβισμός. Σήμερα, όμως, φαίνεται πως η φιλοσοφία του Μπερξόν άσκησε ισχυρότερη επιρροή. Η επιρροή του Μπερξόν είναι πιο εμφανής στη λογοτεχνία σε σχέση με τις οπτικές τέχνες.

Η φιλοσοφία του Μπερξόν απευθυνόταν κυρίως στο συναίσθημα, πέρα από το μυαλό. Ως τέτοια φιλοδοξούσε να γίνει πιο διεξοδική από την επιστημονική γνώση. Γι’ αυτό το λόγο αποτέλεσε και μεγάλη έμπνευση για διάφορους καλλιτέχνες. Το εύρος της φιλοσοφίας του ήταν μεγάλο και καταπιανόταν με την ηθική και την αισθητική. Ήταν ένα αντίδοτο στη μαθηματική και στατική κατανόηση του σύμπαντος, την ακαμψία του οποίου απεχθάνονταν πολλοί, καθώς συνδεόταν με έναν ορθολογισμό που στερούνταν νοήματος.

Ακολουθώντας τη διαμάχη και την εξέλιξή της, αντιλαμβανόμαστε γιατί ο Αϊνστάιν βγήκε στο προσκήνιο ως ένας άνθρωπος ο οποίος διαχώρισε την επιστήμη από τη μεταφυσική. Όμως, όντας βαθιά θρησκευόμενος, ο φυσικός πρόσθετε αναφορές στη θρησκεία, όπως η περίφημη φράση του κατά της κβαντικής μηχανικής: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με το σύμπαν».

Ίσως η μεγαλύτερη παρεξήγηση που διατηρούμε μέχρι σήμερα σε σχέση με τον Αϊνστάιν είναι η συχνή σύνδεσή του με την κατασκευή της ατομικής βόμβας. Ο Αϊνστάιν ποτέ δεν εργάστηκε στην έρευνα για την ατομική βόμβα. Για να καταλάβουμε ακριβώς τη θέση του σχετικά με τις έρευνες για τα όπλα και την εγκατάλειψη του ειρηνισμού, πρέπει να κατανοήσουμε τη διαμάχη και την εχθρότητά του προς τον Μπερξόν, μέσα από αυτό το βιβλίο.

Τι χαρακτήρα είχαν οι διαφορές ανάμεσα στον Αϊνστάιν και τον Μπερξόν; Πολιτισμικό, προσωπικό, πολιτικό και ιδεολογικό; Όλα μαζί και τίποτα ταυτόχρονα; Όλως παραδόξως, η μορφή αυτής της διευρυνόμενης σύγκρουσης παρέμενε σταθερή γύρω από έναν και μοναδικό άξονα: ο Αϊνστάιν και ο Μπερξόν είχαν διαφορετική αντίληψη για τη φύση του χρόνου και για τη δύναμη της επιστήμης να την αποκαλύψει. Οι συζητήσεις και οι αναφορές στον χρόνο γίνονταν σε μια μεγάλη γκάμα πεδίων: από το πιο επιστημονικό έως το πιο πολιτικό και φιλοσοφικό, από το πιο ουσιώδες έως το πιο ανεπίσημο. Και κάθε φορά ο Αϊνστάιν και ο Μπερξόν διαφωνούσαν. Ένα βιβλίο, λοιπόν, που θα μας κάνει να καταλάβουμε καλύτερα τις πραγματικές ιδέες του φυσικού και του φιλοσόφου…

Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΡΟΠΗ.