Οι ψυχασθένειες και το αρχαίο δράμα

Οι αρχαίοι Έλληνες κατάφεραν να καινοτομήσουν σε πάρα πολλούς τομείς. Θαυμάζουμε για παράδειγμα την αρχιτεκτονική του Παρθενώνα που έγινε  σύμφωνα με λεπτούς κανόνες αρμονίας. Σκέφτηκαν να φτιάξουν τους τέσσερεις γωνιακούς κίονες του περιστύλιου λίγο πιο χοντρούς ώστε να έχουμε αυτό το εξαίσιο αποτέλεσμα. Ακόμα όμως και στην γλυπτική την αγγειογραφία και την ζωγραφική,  έδιναν πάντα μεγάλη σημασία στη λεπτομέρεια. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια βαθιά παρατηρητικότητα στα πάντα. Δεν θα ήταν φυσικό να μη παρατηρούν προσεκτικά και την ανθρώπινη συμπεριφορά. Στην αρχαία λογοτεχνία φαίνεται καθαρά ο άνθρωπος που παλεύει με τα πάθη του, τις εμμονές του, αλλά και τα ερωτήματα που μένουν αιώνια αναπάντητα. Ποιος είμαι; Από που ήρθα; Που θα πάω;

Στο αρχαίο δράμα, οι μεγάλοι τραγωδοί με τη βαθιά τους γνώση περί της ανθρώπινης ψυχής, δημιούργησαν ήρωες που πάσχουν από ιδεοληψία (obsession), η οποία τους φτάνει μέχρι την παραφροσύνη. Ο Αισχύλος στον  “Αγαμέμνονα“, λέει ότι “η φοβερή παραφροσύνη που προκαλεί την πρώτη συμφορά αποθρασύνει τους θνητούς και τους οδηγεί σε αισχρές σκέψεις” (στ. 222).

Η Μήδεια του Ευριπίδη τρελή από ζήλια φονεύει την αντίζηλο της, την Γλαύκη και τον πατέρα της, και το πιο φριχτό, σφάζει τα παιδιά που είχε από τον Ιάσονα για να τον εκδικηθεί. “Πιο δυνατό από τη λογική μου είναι το πάθος, το οποίο είναι αιτία των πιο μεγάλων κακών για τους ανθρώπους”, θα μας απαγγείλει η Μήδεια στο στίχο 1079. Με δυο μόνο στίχους θα καταφέρει ο Ευριπίδης να προσεγγίσει την ανθρώπινη παράνοια, την σχιζοφρένεια που θολώνει την κρίση του ανθρώπου και τον οδηγεί στον απόλυτο παραλογισμό.

Ένας άλλος μεγάλος τραγικός που ασχολήθηκε με την ψυχασθένεια είναι ο Σοφοκλής. Ο Αίας καταλαμβάνεται από οργή και μανία, επειδή τα όπλα του Αχιλλέα τα κέρδισε ο Οδυσσέας και όχι ο ίδιος. Όταν ο Αίας ξαναβρίσκει τα λογικά του, νιώθει μεγάλη ντροπή για τις παράλογες πράξεις που είχε κάνει. Παρά τις ικεσίες της συντρόφου του Τέκμησσας και του γιού του Ευρυσάκη, αυτοκτονεί. Ο χορός στο Α’ στάσιμο θα πει:

Καλύτερα στον Άδη κάποιος να κρυφτεί,
όποιον τον βρει αρρώστια αγιάτρευτη.
Όπως αυτός, από γενιά προγονική γενναία,
άριστος έφτασε στους πολεμόφιλους
Αργίτες, μα τώρα αρνήθηκε της συντροφιάς τον κύκλο,
κι έμεινε απέξω, μόνος.
Ω δύσμοιρε πατέρα, τί να σε περιμένει
όταν ακούσεις του παιδιού σου την παραφορά,
τυφλή κι αβάστακτη, τέτοια που ως τώρα άλλος κανείς
δεν έζησε από τους Αιακίδες, εκτός
από τον Αίαντα.

Ο Φρόιντ καθιέρωσε τον όρο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα καθώς είδε την βαθιά κατανόηση που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες για τον ψυχισμό του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης μελετώντας το αρχαίο δράμα, είπε ότι οι θεατές παρακολουθώντας τραγωδία νιώθουν έλεο και φόβο για τα παθήματα των ηρώων. Στο τέλος όμως της παράστασης η ψυχή του θεατή νιώθει κάθαρση από τα παθήματα. Δυστυχώς όμως το κείμενο της ποιητικής που μας έχει διασωθεί δεν εξηγεί ακριβώς ποια είναι τα παθήματα από τα οποία καθαίρεται η ανθρώπινη ψυχή. Η πιο δημοφιλής εξήγηση είναι ότι ο θεατής παρακολουθεί από την απόσταση ασφαλείας που δημιουργεί το θέατρο τα πάθη που και ο ίδιος κουβαλά στην ψυχή του και δεν τα αφήνει να εκδηλωθούν. Πάθη όπως είναι η έλλειψη αιδούς, η παράτολμη συμπεριφορά και η θυμοειδής επιθετικότητα. Ο θεατής βλέποντας τους ήρωες να γκρεμίζονται μπροστά στα μάτια του μαθαίνει να χαλιναγωγεί τα πάθη που θα τον οδηγήσουν σε ένα βέβαιο τέλος.

Σήμερα η ψυχιατρική έχει κατονομάσει με επιστημονικούς όρους όλες τις ψυχασθένειες και έχει γίνει συγκλονιστική πρόοδος στην αντιμετώπιση τους. Για τον αρχαίο άνθρωπο δεν ήταν τόσο αυτονόητη αυτή η κατανόηση για αυτό προσπαθούσε μέσα από τους μύθους και την τέχνη να εξηγήσει αυτά που στην ψυχή του ανθρώπου ήταν αβάπτιστα. Άλλωστε όπως θα μας πει και η Εκάβη στους Τρωάδες του Ευριπίδη:

“Είναι ανόητος όποιος θνητός χαίρεται, γιατί πιστεύει ότι θα είναι σίγουρη η ευτυχία του. Η τύχη μοιάζει με τον άστατο άνθρωπο, που πηδάει άλλοτε εδώ και άλλοτε εκεί, και ποτέ κανένας δεν μένει για πάντα ευτυχισμένος”.