The Birth Of A Nation: Όταν η τέχνη υπηρετεί το μίσος

Το πρώτο καθαρό blockbuster. Ο πυλώνας των σύγχρονων κινηματογραφικών τεχνικών. Η αναγέννηση μίας παραπαίουσας ρατσιστικής οργάνωσης. Διαρκείς διαμαρτυρίες και επεισόδια μεταξύ λευκών και έγχρωμων σχετικά με την κυκλοφορία της. Φήμη ως το πιο ρατσιστικό φιλμ που δημιουργήθηκε ποτέ. Αυτά είναι μερικά μόνο από τα γνωρίσματα του έργου του D. W. Griffith, που κυκλοφόρησε στις κινηματογραφικές αίθουσες το μακρινό 1915. Ο τίτλος αυτού “The Birth of a Nation”.

Βασισμένο στο βιβλίο του Richard Dixon “The Clansman”, το The Birth of a Nation, αφηγείται την ιστορία του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου, από την οπτική δύο οικογενειών σε αντίθετα στρατόπεδα. Σε αυτό το τρίωρο έπος, θα ζήσουμε τον εμφύλιο πόλεμο σε 3 φάσεις. Από την κήρυξη του πολέμου και τις γιορτές, περνάμε στον ίδιο τον πόλεμο με μία σκηνή μάχης που διαρκεί πάνω από 20 κινηματογραφικά λεπτά και δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα ακόμα και σύγχρονα blockbusters. Το τρίτο και πιο περιβόητο μέρος, θα αρχίσει με την δολοφονία του Abraham Lincoln και την προσπάθεια των Αμερικανών να γίνουν πάλι μία οντότητα. Εμπόδιο, σε αυτό το εγχείρημα είναι οι έγχρωμοι σκλάβοι που διεκδικούν ίσα δικαιώματα αλλά και τον γάμο με λευκές γυναίκες. Είναι μοχθηροί, λεηλατούν και ξεσηκώνονται. Λυτρωτής του αμερικανικού έθνους θα είναι η έφιππη Ku Klux Klan, όπου σα σίφουνας θα περάσει μέσα από τις πόλεις και θα διώξει τους επίδοξους σφαιτεριστές.

Το περιεχόμενο

Γιατί ένα έργο που ξεχυλίζει από μίσος και γενικά υπόκειται σε μία ιδεολογία μίας εποχής που έχει ξεπεραστεί, συνεχίζει να μελετάται σήμερα; Μάλιστα το 1992 η βιβλιοθήκη του Κογκρέσου συντήρησε το έργο του Griffith ως “πολιτισμικά, ιστορικά ή αισθητικά σημαντικό”. Ο λόγος γι’ αυτό είναι οι καινοτομίες που εισήγαγε ο Griffith. Παράλληλο μοντάζ, κοντινά πλάνα στους χαρακτήρες εν μέσω δράσης, χρήση εκατοντάδων κομπάρσων για σκηνές μάχης, ακόμα και flashbacks. Όλα αυτά σε συνδυασμό με την διάρκεια του, δύο ωρών και σαράντα λεπτών μαρτυρά τον κόπο που χρειάστηκε για την δημιουργία του. Χρειάστηκε 8 μήνες και χιλιάδες κομπάρσους για να ολοκληρωθούν τα γυρίσματα.

Χιλιάδες, ακαδημαϊκά και μη, κείμενα έχουν γραφτεί για την Γέννηση του Έθνους. Και μέσω αυτού θα γεννηθεί το κλασικό χολιγουντιανό σύστημα παραγωγής έργων και θα αναγεννηθεί ένας ξεπερασμένος θεσμός. Απώτερος σκοπός του Griffith είναι να περάσει ένα αντιπολεμικό μήνυμα, καθώς και την ιδέα ότι η ενότητα των αμερικανών θα οδηγήσει στην πρόοδο και την ευημερία. Φυσικά ενότητα στο μυαλό του αφορά τους λευκούς αμερικανούς . Οι υπόλοιποι δεν είναι αφρο-αμερικανοί. Είναι αφρικανοί. Η θέση τους περιορίζεται στο να εξυπηρετούν τους λευκούς. Κι όταν ξεφεύγουν από αυτή την θέση, έρχεται η καταστροφή και ο διαχωρισμός. Δεν διεκδικούν την ισότητα και τον σεβασμό, μα την κυριαρχία και τον φόβο.

Στο ευρύτερο πλαίσιο του φιλμ, ο Griffith, μέσω του μικρόκοσμου των δύο οικογενειών, των Νότιων Stonemans  και των Βόρειων Camerons, θα επιχειρήσει να σκιαγραφήσει τα γνωρίσματα των δύο αντίπαλων στρατοπέδων. στρατοπέδων. Και στις δύο πλευρές αναγνωρίζει την γενναιότητα και την αυταπάρνηση μπροστά στο καθήκον.

Βορράς

Περισσότερος χρόνος αφιερώνεται στους Βόρειους, ωστόσο, που παρά το γεγονός ότι ηττήθηκαν, θα
σώσουν εν τέλει την χώρα. Από τον Βορρά θα γεννηθεί η KKK που θα διώξει τον κίνδυνο των ξένων. Οι
Βόρειοι διακατέχονται από πίστη σε ιδανικά, τα οποία αν και άξια, έφεραν την ήττα. Ίσως ολόκληρη η
ουσία των ιδανικών του Βορρά συνοψίζεται στο τέλος της μάχης για τα πολεμοφόδια. Ο γιος της Βόρειας
οικογένειας ορμά μπροστά στο κανόνι του εχθρού και καρφώνει την σημαία μέσα του. Αυτή η εικόνα
περιλαμβάνει τους λόγους που η ταινία συνεχίζει να απασχολεί ακαδημαϊκούς έναν αιώνα αργότερα. Η
πανέμορφη εικόνα του Griffith σε συνδυασμό με μια αισχρή ιδεολογία.

Νότος

Ο Νότος σκιαγραφείται καλύτερα κατά την περίοδο της ανακατασκευής. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι ο γερουσιαστής Stoneman. Με αφορμή την δολοφονία του Abraham Lincoln, θα βρει την ευκαιρία να αποκτήσει δύναμη. Μέσω της παραχώρησης δικαιώματος ψήφου στους έγχρωμους σκλάβους θα κερδίσει την υποστήριξη τους και κατά συνέπεια την νίκη στις εκλογές. Οι Νότιοι, λοιπόν, διαφαίνονται ως συνωμότες που βλέπουν μια εθνική τραγωδία ως μονοπάτι για την δύναμη. Και μέσω αυτού του κυνηγιού για δύναμη ελευθέρωσαν το «τέρας» που ακούει στο όνομα «Αφρικανός». Ακόμα και οι «ηθικοί» Νότιοι έπεσαν θύμα της επέλασης των έγχρωμων. Ο πατέρας της οικογένειας των Νότιων που έχασε τους γιους στον πόλεμο πολιορκείται από την στρατιά των εξεγερθέντων έγχρωμων.

Σκλαβιά

Εδώ φτάνουμε στο πιο σκοτεινό κομμάτι του The Birth of a Nation. Τον χαρακτηρισμό των έγχρωμων στα πλαίσια της ταινίας. Είναι η θεματική που καθιστά το φιλμ του Griffith ως την πιο προσβλητική ταινία που έχει κυκλοφορήσει. Οι έγχρωμοι (λευκοί ηθοποιοί βαμμένοι με blackface) έχοντας πετύχει στο σχέδιο τους να αποκτήσουν δικαιώματα, θα αρχίσουν να επιτίθενται και να λεηλατούν την ιδιοκτησία λευκών. Απώτερος σκοπός τους, η μείξη την φυλών. Ιδιαίτερα η σκηνή όπου ένας έγχρωμος επιχειρεί να βιάσει την μικρότερη κόρη της οικογένειας κι εκείνη για να σωθεί προτιμά να πέσει από έναν γκρεμό, στον θάνατο της, το καθιστά σαφές.

Κι ενώ η πολιορκία των σκλάβων συνεχίζει, η σωτηρία θα φτάσει έφιππη. Τα μέλη της KKK θα σώσουν την Αμερική την τελευταία στιγμή. Φτάνουν σε ακρότητες γιατί τους οδήγησαν σε ακρότητες. Αυτός είναι ο αμερικανικός τρόπος. Απάντηση στην βία με βία. Οι Clansmen, φρουροί, πλέον των εκλογών, κρατούν μακριά όσους έγχρωμους επιχειρούν να ψηφίσουν.

Αυτή η πολύ διαστρεβλωμένη ματιά της αμερικανικής ιστορίας είναι φυσικά πολύ επικίνδυνη. Η αποποίηση των ευθυνών και η στοχοποίηση μίας μερίδας πολιτών θα συνεχίζει να αμαυρώνει την ιστορία του αμερικανικού κινηματογράφου.

Προβολή της ταινίας στην Αμερική του 1915

Ο Griffith θα παρουσιάσει για πρώτη φορά το The Birth of a Nation την 1η Γενάρη 1915 στο Riverside της California. Επίσημη ημερομηνία κυκλοφορίας θα είναι η 8η Φλεβάρη με τον αρχικό τίτλο “The Clansman”. Το φιλμ θα γίνει τεράστια επιτυχία. Θα γίνει η πρώτη ταινία που θα χρεώσει το εισιτήριο της στα δύο δολάρια, στο Liberty Theater της Νέας Υόρκης την 3η Μαρτίου.  Μία ορχήστρα 40 οργάνων θα αναλάβει την μουσική. Σε άλλους κινηματογράφους, υπάλληλοι θα ντυθούν με την λευκή ρόμπα για να προωθήσουν την ταινία. Επευφημίες, κραυγές τρόμου και θαυμασμού θα γεμίσουν τις αίθουσες που θα παιχτεί η ταινία. Μέσα σε λίγο μόλις καιρό είχε κατακτήσει ολόκληρη την Αμερική.

Ο Αμερικανός πρόεδρος Woodrow Wilson, θα προβάλλει το The Birth Of A Nation στον Λευκό Οίκο. Ανεπιβεβαίωτες πηγές μαρτυρούν πως θα πει για την ταινία: “Είναι σαν να γράφεται η ιστορία με αστραπή. Κρίμα που όλα είναι τόσο αληθινά”. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Wilson και ο συγγραφέας του “The Clansman” Richard Dixon, φοίτησαν στο ίδιο πανεπιστήμιο και ήταν κοντά. Ίσως έπαιξε κάποιο ρόλο στην προβολή στον Λευκό Οίκο.

Οι κοινωνικές επιπτώσεις

Οι προσπάθειες για να απαγορευτεί η ταινία, έγινε από πολλές και διάφορες πλευρές. Η οργάνωση κοινωνικών δικαιωμάτων των έγχρωμων ανθρώπων NAACP (National Association for the Advancement of Colored Persons) πάλεψε να απαγορευτεί το φιλμ. Με βασικό τους πιστεύω την ελευθερία του λόγου, είχαν αμφιβολίες ως προς την κινητοποίηση τους. Ωστόσο, ο καταφανής ρατσισμός και η ρητορική μίσους που έντυσαν την ταινία, οδήγησε σε κινητοποιήσεις. Σε όλο το μήκος της χώρας πραγματοποιήθηκαν διαδηλώσεις, με κάποιες από αυτές να οδηγούν σε επεισόδια και την παρέμβαση της αστυνομίας.

Βιαιοπραγίες και Ku Klux Klan

Ως άμεση συνέπεια του The Birth of a Nation, κατακόρυφη αύξηση παρατηρήθηκε στις επιθέσεις κατά έγχρωμων και τα λιντσαρίσματα. Η έμφυτη ρατσιστική τάση της αμερικανικής κοινωνίας των αρχών του 20ου αιώνα φαίνεται να βρήκε τα κατάλληλα πατήματα για να ανθίσει. Με την δύναμη των εικόνων της και την μελοδραματική της υπόθεση φαίνεται να κίνησε μέρος του αμερικανικού κοινού να εντοπίσει τον εχθρό σε άτομα διαφορετικής φυλής. Ήταν ακριβώς η επιβεβαίωση που χρειαζόταν ώστε να προβούν σε ακρότητες.

Αποκορύφωμα θα είναι η επαναφορά στο προσκήνιο της Ku Klux Klan. Πριν την άφιξη της ταινίας, η οργάνωση ήταν σχεδόν ξεχασμένη, ένα απομεινάρι του παρελθόντος. Ανήκε σε μία σκοτεινή σελίδα της αμερικανικής ιστορίας. Και το 1915 θα ξεκινούσε το νέο κεφάλαιο. Ο ηρωικός χαρακτηρισμός των κουκουλοφόρων που καίνε σταυρούς και σκοτώνουν ξένους φαίνεται να παρακίνησε μεγάλη μερίδα του αμερικανικού κοινού στα πιστεύω τους. Πιστεύω που θα συνεχίσουν να υφίστανται μέχρι και σήμερα, σε μία εποχή, θεωρητικά, πιο διαφωτισμένη.

“Απολογία”

Ο D. W. Griffith θα κυκλοφορήσει έναν χρόνο αργότερα το Intolerance, μία ταινία για την μισαλλοδοξία ανά τους αιώνες. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι πρόκειται για μία προσπάθεια για απάντηση ή και συγγνώμη εκ μέρους του, για την προηγούμενη του ταινία. Βέβαια φαίνεται σαν μία προσπάθεια αποφυγής των συνεπειών, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε πως σε επανεκδόσεις του The Birth of a Nation, ο Griffith θα γράψει σε κάρτες τίτλων : “Μία παράκληση προς την κινηματογραφική τέχνη: Δεν φοβόμαστε την λογοκρισία, καθώς δεν σκοπεύουμε να προσβάλλουμε με αδικίες και κτηνωδίες, μα απαιτούμε, δικαιωματικά, την ελευθερία να δείξουμε την σκοτεινή πλευρά του λάθους, με σκοπό να διαφωτίσουμε την λαμπερή πλευρά του ήθους – την ίδια ελευθερία που χαίρει η τέχνη του γραπτού λόγου – σε εκείνη την τέχνη που οφείλουμε την ύπαρξη της Βίβλου και των έργων του Σαίξπηρ.”

 Φαινομενικά αμετανόητος μέχρι το τέλος της καριέρας του, παρά την “απολογία” του, ο Griffith δεν θα καταφέρει να ξεπεράσει την φήμη του The Birth of a Nation.

Θέση στην σύγχρονη κοινωνία

Οφείλουμε, ωστόσο, εμείς οι σύγχρονοι να αγνοούμε αυτή την σελίδα και να την θάψουμε στα έγκατα της ιστορίας; Πρέπει να κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλο μας; Να αρνούμαστε την ίδια την ιστορία; Φυσικά κι όχι. Καλύτερα τοποθετημένος πάνω στο θέμα είναι ο Roger Ebert. Στην κριτική του για την ταινία το 2003 θα πει: «Σαν τον «Θρίαμβο της Θέλησης» του Riefenstahl (το The Birth of a Nation) είναι ένα καλό φιλμ που επιχειρηματολογεί υπέρ του κακού». Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί την τεχνική αρτιότητα του όπως και κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί την ρατσιστική του ταυτότητα. Είναι ένα ολοζώντανο κομμάτι της ιστορίας του αμερικανικού κινηματογράφου, με όλες τις τρομακτικές αλλά και τις, αδιαμφισβήτητα, λαμπρές όψεις του.

Πηγές:

• Ebert R. (2003), The Birth of a Nation Ανακτήθηκε από: https://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-the-birth-of-a-nation-1915 (Τελευταία πρόσβαση 14.4.2021)