Italo Calvino: Οι Αόρατες Πόλεις στη Λογοτεχνία και την Αρχιτεκτονική

Οι Αόρατες Πόλεις (Le città invisibili) του Italo Calvino είναι ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία που ο καθένας ανεξαρτήτως ηλικίας μπορεί να διαβάσει και να αποκωδικοποιήσει με διαφορετικό τρόπο. Κατά τη δική μου θεώρηση και σύμφωνα με τις προσλαμβάνουσες που έχω, πρόκειται για ένα βιβλίο που περιλαμβάνει μια συζήτηση για την σύγχρονη πόλη. Αγγίζει τους προβληματισμούς των πολεοδόμων. Θέτει σημαντικά ερωτήματα ως προς τι είναι σήμερα πόλη για εμάς και ποιες είναι οι κρυφές αιτίες που οδήγησαν τους ανθρώπους να ζήσουν στις πόλεις. Το βιβλίο ανοίγει και κλείνει με εικόνες ευτυχισμένων πόλεων που συνεχώς αλλάζουν σχήμα και χάνονται, κρυμμένες μέσα σε δυστυχισμένες πόλεις.

Επιρροές

Οι επιρροές του Calvino ήταν βιωματικές και λογοτεχνικές. Οι δύο αυτές συνιστώσες οδήγησαν στην συγγραφή αυτού του έργου. Ήρθε σε επαφή με σημαντικούς λογοτέχνες, Montale, Paveze, Francis Ponge, Jorge Luis Borges, Queneau κ.α. Οι προσωπικότητες αυτές ήταν μεν λογοτέχνες, αλλά στα έργα τους περιείχαν στοιχεία περιγραφικά για χώρους που ανήκαν στον χώρο του ονειρικού και πολλά από αυτά τα στοιχεία τα βλέπουμε και στο έργο του Calvino.

Πολλοί χαρακτηρίζουν τις Αόρατες Πόλεις ως λογοτεχνικό μυθιστόρημα, εγώ το θεωρώ αρχιτεκτονική μαρτυρία. Ένα απλό λογοτεχνικό κείμενο δεν περιλαμβάνει μαθηματικές σχέσεις. Οι Αόρατες Πόλεις στηρίζονται σε μία μαθηματική συλλογιστική και ο Calvino αποδεικνύεται γνώστης των μαθηματικών. Αυτό αποδεικνύεται από τις σχέσεις των κατοίκων ορισμένων πόλεων, στη δόμηση πόλεων. Στις περιγραφές εμπεριέχονται τα στοιχεία της συμμετρίας. Πολλές πόλεις περιγράφονται με στοιχεία άκρως τεχνολογικά που σήμερα υλοποιούνται με τη χρήση υψηλής τεχνολογίας και μέσα σε όλο αυτό υπάρχει κρυμμένη η ανθρώπινη παρουσία.

Η υπόθεση

Ο αυτοκράτορας της Κίνας Κουμπλάι Χαν ζητά από τον Βενετό ταξιδιώτη Μάρκο Πόλο να επισκεφθεί την αχανή κινεζική αυτοκρατορία και επιστρέφοντας να του διηγηθεί όλες τις πόλεις που επισκέφτηκε. Ο ρόλος του Κουμπλάι Χαν είναι σαφώς ορισμένος και αποτελεί τον καθρέφτη του αναγνώστη. Η αφήγηση του Μάρκο Πόλο έγκειται στην περιπλάνηση που αποσκοπεί στην χαρτογράφηση των πολλαπλών εμπειριών των κατοίκων της πόλης και στην εξερεύνηση των παραμελημένων και κρυφών πτυχών του αστικού ιστού.

9 ενότητες, 55 πόλεις

Οι πόλεις που περιγράφονται στο έργο του Calvino είναι στο σύνολό τους 55. Η αφήγηση του βιβλίου διακρίνεται σε 9 ενότητες. Η 1^η και η 9^η ενότητα περιέχουν την περιγραφή 10 πόλεων, ενώ οι υπόλοιπες από 5 η κάθε μία. Κάθε ενότητα αρχίζει και τελειώνει με ένα απόσπασμα συνομιλίας μεταξύ του Αυτοκράτορα και του Πόλο, γεγονός που σχηματοποιεί την πλοκή του κειμένου.

Οι κατηγορίες που ταξινομεί ο Calvino τις πόλεις είναι οι ακόλουθες: οι πόλεις και η μνήμη, οι πόλεις και η επιθυμία, οι πόλεις και τα σημάδια, οι λεπτές πόλεις, οι πόλεις και οι ανταλλαγές, οι πόλεις και τα μάτια, οι πόλεις και το όνομα, οι πόλεις και οι νεκροί, οι πόλεις και ο ουρανός, οι συνεχόμενες πόλεις, οι κρυφές πόλεις.

Υπέροχα είναι τα ονόματα των πόλεων. Ισιδώρα, Ευφημία, Ζεμρούδη, Ευτροπία, Οκταβία, Αδέλμα…μερικά από αυτά. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία, για τον συσχετισμό ονόματος-πόλης θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τον Walter Benjamin, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο αστικός χώρος αποτελεί το σύμβολο και τον φορέα του πολιτισμού, το περιβάλλον της ανθρώπινης ιστορίας, τη δομή των διαπροσωπικών κοινωνικών σχέσεων και το πεδίο των εμπειριών. Στις Αόρατες Πόλεις του Calvino ο ρόλος των ονομάτων και των λέξεων έχουν άμεση επίπτωση στη νοηματοδότηση και στον προσδιορισμό του εκάστοτε χώρου.

Στις Αόρατες Πόλεις ο Calvino μας δίνει την εικόνα των πόλεων δίνοντας έμφαση στο ανθρώπινο συναίσθημα του παρατηρητή, στις ιδιαίτερες μορφολογίες τους, στο πλέγμα των δρόμων, στους χώρους, στην έννοια της εμπειρίας και στις αναμνήσεις.

Πραγματικές ή επινοημένες;

Ο Calvino στον πρόλογο του βιβλίου σημειώνει ότι όλες οι πόλεις που θα περιγράψει δεν είναι αναγνωρίσιμες αλλά επινοημένες. Αυτό που αποδεικνύεται είναι ότι η ταυτότητα του κάθε ανθρώπου καθορίζεται από τον τόπο που γεννήθηκε, μεγάλωσε και έζησε και όταν επισκέπτεται έναν ξένο τόπο, τότε τον ερμηνεύει και τον βλέπει βάσει των δικών του προσλαμβανουσών.

Αντιστοίχως όμως, η πόλη ως οντότητα δεν καθορίζεται μόνο από τις αναμνήσεις, τις ανάγκες και τις προσδοκίες μας. Η πόλη ορίζει και την δική μας ταυτότητα είτε βρισκόμαστε σε αυτή ως ταξιδευτές είτε ως κάτοικοι.

Το έργο του Italo Calvino βρίσκεται στο ενδιάμεσο της Λογοτεχνίας και της Αρχιτεκτονικής. Περιέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να περιγράψουν μια πόλη. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια συλλογή όλων εκείνων των διακριτών στοιχείων, των πραγματικών και των υπαρκτών πόλεων μετασχηματισμένων και εμπλουτισμένων. Προσωπικά, θεωρώ τον Italo Calvino έναν γλωσσικό πολεοδόμο και το έργο του αρχιτεκτονική μαρτυρία και πηγή εικόνων και ιδεών.

Πηγές άρθρου:

Calvino I. (2004), Οι Αόρατες Πόλεις, Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη.

Eaton R. (2002), Ideal Cities: utopianism and the (un)built environment, United Kingdom: Thames & Hudson.

Πεπονής Γ. (2003), Χωρογραφίες, Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια.

Σαρατσιώτη Ξ. (2011), Οι αόρατες πόλεις από τη λογοτεχνία στην Αρχιτεκτονική. Ανακτήθηκε από https://www.greekarchitects.gr/gr/%CE%B5%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CF%82/italo-calvino-id4754 (τελευταία πρόσβαση 10/04/2021).

Τερζόγλου Ν. Ι. (2009), Ιδέες του Χώρου στον Εικοστό Αιώνα. Αθήνα: εκδ. Νήσος.