Πώς ορίζεται ο θάνατος;

Τι είναι ο θάνατος; Υπάρχει άραγε κοινώς αποδεκτή απάντηση σε αυτό το θεμελιώδες ερώτημα; Ακόμα και η οπτική γωνία αντίληψης του θανάτου διαφέρει για κάθε λαό, αλλά και για κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Ορισμοί επιστημονικοί, φιλοσοφικοί, πολιτισμικοί, θρησκευτικοί, συγκρούονται προκαλώντας σύγχυση και παρεξηγήσεις. Άλλωστε, για κάποιες θρησκείες δεν υφίσταται καν η συμβατική έννοια του θανάτου. Στην ιατρική πράξη, όμως, η ανάγκη ακριβούς ορισμού αυτού του συμβάντος είναι επιτακτική για πολλούς λόγους, από την έκδοση πιστοποιητικού θανάτου μέχρι την εξασφάλιση μοσχευμάτων.

Ο κλασικός ορισμός του θανάτου αναφέρεται στην οριστική παύση της καρδιακής λειτουργίας, συνεπώς και της αναπνοής. Ο σωματικός θάνατος, λοιπόν, από ιατρική και βιολογική πλευρά μπορεί να διαπιστωθεί και να χρονολογηθεί από τη στιγμή της πλήρους και μη ανατάξιμου διακοπής της αναπνευστικής και καρδιακής λειτουργίας. Τι συμβαίνει όμως μετά την ανάπτυξη της τεχνολογίας των Μ.Ε.Θ.; Χάρη στην πρόοδο της επιστήμης, ο ασθενής μπορεί να παραμένει σε κατάσταση μη ανατάξιμης οριστικής απώλειας της συνείδησής του για μακρύ χρονικό διάστημα.

Έτσι προέκυψε η ανάγκη εύρεσης ενός πιο κατάλληλου ορισμού του θανάτου. Ο λόγος, φυσικά, για τον εγκεφαλικό θάνατο. Στη χώρα μας ο νόμος για τις μεταμοσχεύσεις ταυτίζει τον θάνατο με τη νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους, που ερμηνεύεται ως μόνιμη έκπτωση της λειτουργίας του εγκεφαλικού στελέχους. Σαν εγκεφαλικός θάνατος νοείται μόνο ο ολικός εγκεφαλικός θάνατος (στελεχιαίος). Σε καμία περίπτωση δε θα πρέπει να συγχέεται ο εγκεφαλικός θάνατος με τη φυτική κατάσταση (φλοιϊκός θάνατος), κατά την οποία υφίσταται μη αναστρέψιμη απώλεια της λειτουργικότητας του εγκεφαλικού φλοιού, αλλά διατηρείται η λειτουργικότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος, του εγκεφαλικού στελέχους και του υποθαλάμου.

Διακρίνουμε, λοιπόν, δύο ειδών θανάτους, τον σωματικό και τον εγκεφαλικό. Στον σωματικό θάνατο έχουμε διακοπή της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας, νέκρωση των εγκεφαλικών κυττάρων και σταδιακά νέκρωση των ζωτικών οργάνων και ιστών. Στον εγκεφαλικό θάνατο, όπου υπάρχει φαρμακευτική και μηχανική υποστήριξη της καρδιακής και αναπνευστικής λειτουργίας αντίστοιχα, η νέκρωση των ζωτικών οργάνων επέρχεται πολύ αργότερα. Όλη αυτή η κατάσταση θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα κομμένο λουλούδι. Μέσα σε ένα βάζο με νερό ο μαρασμός θα καθυστερήσει, μα δεν παύει να είναι αναπόφευκτος.

Θα πρέπει να τονιστεί, βέβαια, ότι ο σωματικός και ο εγκεφαλικός θάνατος δεν είναι δύο διαφορετικές εκδηλώσεις του θανάτου, αλλά θέτουν τα χρονικά όρια του φαινομένου του θανάτου όσον αφορά τη νέκρωση των ζωτικών οργάνων. Στον σωματικό θάνατο, απαιτείται η παρέλευση ωρών για να αρχίσει η αυτόλυση των κυττάρων των ζωτικών οργάνων, ανάλογα και με τη μορφολογία και τη διαφοροποίησή τους. Από την άλλη πλευρά, στον εγκεφαλικό θάνατο τα όργανα διατηρούν τις βιολογικές τους ιδιότητες με τη φαρμακευτική καρδιοτόνωση και τη μηχανική αναπνοή.

Πρόκειται αναμφίβολα για μία παράδοξη κατάσταση για όσους δε γνωρίζουν με ακρίβεια το περιεχόμενο του ορισμού του εγκεφαλικού θανάτου. Το παράδοξο ενισχύεται από τα αντανακλαστικά που εξυπηρετούνται από κατώτερα επίπεδα του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (Κ.Ν.Σ.). Ο εγκεφαλικά νεκρός διαθέτει οφθαλμικά αντανακλαστικά, παρουσιάζει βήχα, ιδρώτα και παραγωγή σπέρματος. Παρατηρείται, επίσης, το σημείο του «Λαζάρου», δηλαδή ο εναγκαλισμός της νοσηλεύτριας καθώς αυτή σηκώνει το κεφάλι του ασθενούς για να στρώσει το μαξιλάρι του, ενώ διατηρείται ακόμα η κυκλοφορία του αίματος, η θερμοκρασία, η πήξη, το ανοσοποιητικό, η λειτουργία του γαστρεντερικού και του ουροποιητικού συστήματος. Όλα αυτά, φυσικά, χάρη στη φαρμακευτική και μηχανική υποστήριξη, όπως το κομμένο λουλούδι στο βάζο.

Η αντίληψη της ζωής και του θανάτου επηρεάζεται από την κουλτούρα, τις αντιλήψεις και την κοσμοθεωρία κάθε λαού. Στον δικό μας δυτικού τύπου πολιτισμό ο εγκέφαλος είναι η έδρα της προσωπικότητας του ανθρώπου. Το δικαίωμα στην αυτόνομη διαμόρφωση της προσωπικότητας είναι αναφαίρετο και ο καθένας μπορεί να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του. Παρ’ όλα αυτά, όσο χαώδης και υποκειμενική κι αν είναι η έννοια του θανάτου, ο ορισμός του υπαγορεύεται από το ισχύον νομοθετικό σύστημα και είναι επιστημονικά τεκμηριωμένος. Άλλωστε, ο εγκεφαλικός θάνατος διαγιγνώσκεται με σειρά κλινικών δοκιμασιών ελέγχου του εγκεφαλικού στελέχους, όπως και παρακλινικών επιβεβαιωτικών δοκιμασιών.

Τι είναι, λοιπόν, ο θάνατος;