Κίνητρα και συμπεριφορά
Το ‘’γιατί;’’ δεν είναι ένα ερώτημα που απασχολεί το επιστημονικό και ερευνητικό κοινό. Πλανάται επίσης σε όλο το ανθρώπινο δυναμικό σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε τα κοινωνικά φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα στο πεδίο τη ανθρώπινης δράσης και συμπεριφοράς. Η ψυχολογία των κινήτρων είναι ο κλάδος που μελετά πως διαμορφώνονται τα αιτιολογικά σχήματα και τις διεργασίες αυτών. Επίκεντρο των μελετών είναι το πως προκαλείται μια συμπεριφορά αλλά και τι αποτέλεσμα επιφέρει.
Κίνητρα
Τα κίνητρα ορίζονται ως «οτιδήποτε κινεί, ωθεί ή παρασύρει σε δράση το άτομο». Είναι οι εσωτερικές και οι εξωτερικές αιτίες της συμπεριφοράς. Εσωτερικές είναι τα ένστικτα, οι σκοποί, οι επιθυμίες, προθέσεις, συναισθήματα κλπ. Εξωτερικά είναι οι αμοιβές, ποινές, θέλγητρα και φόβοι. Οι Συμπεριφορικές θεωρίες υποστηρίζουν ότι τα κίνητρα είναι η αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα, ενώ οι γνωστικές τα συνδέουν με τη σκέψη και τις πεποιθήσεις. Για την εκδήλωση της συμπεριφοράς χρειάζεται να μελετήσουμε τις αιτίες των κινήτρων αλλά και τις γνωστικές διεργασίες.
Γνωστικές διεργασίες της συμπεριφοράς
Πίσω από μια συμπεριφορά υπονοείται ένα κίνητρο. Τα κίνητρα περιλαμβάνουν γνωστικές διεργασίες. Μία από αυτές είναι η μάθηση, η οποία αφορά τους σταθερούς μαθημένους τρόπους αντίδρασης σε μια κατάσταση, μέσω της επανάληψης. Η σκέψη από την άλλη, αφορά την τωρινή προσαρμοστική αντίδραση σε μια κατάσταση, όταν οι μαθημένοι τρόποι αποτυγχάνουν. Τότε είναι που παίζουν τον ρόλο τους τα κίνητρα για να επιλέξουμε την κατάλληλη αντίδραση, άρα την εκδήλωση συμπεριφοράς.
Κίνητρα και δράση
Η αφετηρία των συμπεριφορών είναι η εκδήλωση επιθυμίας για να προβούμε στην ανάλογη δράση. Η βούληση, επομένως και η λήψη αποφάσεων συνδέονται άρρηκτα με τη δράση και τη συμπεριφορά και όλα μαζί συνιστούν την έννοια των κινήτρων. Τα κίνητρα είναι υπεύθυνα για να σχηματιστεί μια πρόθεση για πράξη. Έτσι, προετοιμαζόμαστε για δράση, εφόσον έχει σχηματιστεί μια επιθυμία, έπειτα την αξιολογούμε και εξετάζουμε τις πιθανότητες εκπλήρωσής της. Ο ρόλος της βούλησης είναι στο τελικό στάδιο, όταν έχει ήδη δοθεί η εντολή για δράση. Ωστόσο, υπάρχουν οι αντανακλαστικές αντιδράσεις και δράσεις, οι οποίες είναι αυτοματοποιημένες διαδικασίες, όπου δεν εμπλέκεται η βούληση, λόγω της μη συνειδητής φύσης τους. Μια άλλη κατηγορία είναι οι παρορμητικές δράσεις, οι οποίες, λόγω έντονου συναισθηματικού φορτίου, δεν επιτρέπουν τον σχηματισμό πρόθεσης. Άρα και την αξιολόγησή τους, ώστε να επιλεχθεί η κατάλληλη δράση
Έμφυτα ή επίκτητα χαρακτηριστικά
Πολλές φορές τίθεται επί τάπητος το ερώτημα αν κάποιες συμπεριφορές είναι έμφυτες ή προϊόν μάθησης. Μάλιστα, ορισμένα χαρακτηριστικά αποδίδονται στον παράγοντα ‘’φύλο’’ ως έμφυτα. Λέμε λ.χ. ‘οι γυναίκες είναι από τη φύση τους περισσότερο συναισθηματικές’. Τελικά, όμως φαίνεται πως η επιστήμη και οι έρευνες γύρω από το ζήτημα διαψεύδουν τις απόψεις του κοινού νου. Αυτό που διατείνονται οι επιστήμονες ότι ισχύει είναι πως πράγματι ενυπάρχει στον άνθρωπο μια κληρονομικά εγγεγραμμένη τάση του φέρεσθαι. Πιο συγκεκριμένα η κληρονομικότητα προσδιορίζει το φάσμα των ερεθισμών προς τους οποίους είναι ευαίσθητο το άτομο. Ωστόσο, η τελική επιλογή του ερεθισμού είναι απόρροια του περιβάλλοντος και των ιδιοσυγκρασιακών στοιχείων του ανθρώπου.
Ευρήματα ερευνών για τη συμπεριφορά
Η απάντηση στο ερώτημα «γιατί κάποιος συμπεριφέρεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο», μπορεί να δοθεί μέσα από έρευνες που έχουν γίνει και αντίστοιχες θεωρίες που έχουν δομηθεί. Ο Hull με την θεωρία του συνειρμικού μοντέλου μας πληροφορεί ότι η συμπεριφορά μας είναι προϊόν μάθησης, η οποία μάθηση είναι αποτέλεσμα των συνηθειών μας ανάμεσα στα ερεθίσματα και τις αντιδράσεις. Ένα ερέθισμα προκαλεί μια αντίδραση και με τη σειρά της αυτή ενισχύεται, άρα αποθηκεύεται στο ρεπερτόριο των αντιδράσεων και επαναλαμβάνεται σε μελλοντικό αντίστοιχο ερέθισμα. Γι’ αυτό πολλές φορές δεν παίζουν ρόλο τα κίνητρα και οι προθέσεις κάποιου ανθρώπου, αλλά τα ερεθίσματα, τα οποία έχουν συνδεθεί με συγκεκριμένες συμπεριφορές.
Πώς επιλέγουμε όμως την κατάλληλη αντίδραση για κάθε ερέθισμα;
Ανάμεσα στο ρεπερτόριο των αντιδράσεων, υπάρχουν οι κυρίαρχες αντιδράσεις, οι οποίες είναι αυτές που θα λάβουν χώρα πρώτες και οι λιγότερο κυρίαρχες. Η επιλογή όμως της τελικής αντίδρασης αν η κυρίαρχη αποτύχει σε κάποιο ερέθισμα, γίνεται με τη διαμεσολάβηση της ‘’ορμής’’. Την κινητοποίηση της συμπεριφοράς προκαλούν οι ανάγκες, οι οποίες δημιουργούν την ορμή για την ικανοποίησή τους.
Εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα
Εκτός από την ορμή, σημαντικό ρόλο παίζουν και τα κίνητρα για την επιλογή μιας δράσης. Τα κίνητρα έχουν επίσης άμεση σχέση με την ενίσχυση. Έτσι, η πρωταρχική ενίσχυση, αφορά οτιδήποτε μειώνει τις βασικές ανάγκες του οργανισμού, ενώ η δευτερογενής, αφορά την ικανοποίηση, χωρίς απαραίτητα μείωση των αναγκών. Για παράδειγμα, σε περίοδο εξεταστικής υπάρχει η ανάγκη για διάβασμα προκειμένου να πετύχει κάποιος στο μάθημα. Η ανάγκη αυτή, ενεργοποιεί την ορμή για διάβασμα. Το διάβασμα είναι η εκδήλωση μιας δράσης, συνδεόμενη με την πρωταρχική ενίσχυση. Με το πέρας των εξετάσεων, ενδέχεται κάποιος να εξακολουθεί να διαβάζει. Τότε, το διάβασμα, ως μια δράση, θεωρείται ότι ικανοποιεί τον οργανισμό, χωρίς να εξυπηρετεί μια συγκεκριμένη ανάγκη. Συνεπώς, μια συμπεριφορά (το διάβασμα), ενισχύεται από την ίδια την ενασχόληση του αντικειμένου. Τα εσωτερικά κίνητρα από την άλλη, είναι οι ιδέες, οι γνώσεις, οι στόχοι και οι αξίες ενός ατόμου.
Άλλα ευρήματα ερευνών
Το αν ένα άτομο θα εκδηλώσει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την υποκειμενική αξία που προδίδει στα διάφορα στοιχεία της εμπειρίας του. Έτσι, ενισχύονται θετικά οι αντίστοιχες αντιδράσεις. Επιπλέον, παρατηρείται σχετικότητα της ενίσχυσης, που σημαίνει ότι μια συμπεριφορά μπορεί να ενισχυθεί σε μια συγκεκριμένη περίπτωση, ενώ σε κάποια άλλη όχι. Η μεταβολή αυτή ισχύει και για το κάθε άτομο ξεχωριστά. Το ίδιο γεγονός δεν ενισχύεται για όλους. Επίσης ο ρυθμός αντίδρασης επηρεάζεται από την αξιολόγηση αυτής από το άτομο. Η έννοια της ενίσχυσης, υπόκειται γενικότερα στην ιδέα ότι ένα ουδέτερο ερέθισμα αποκτά μια θετική ή αρνητική σημασία για τον άνθρωπο, κι έτσι ανταποκρίνεται με συγκεκριμένο τρόπο κάθε φορά σε αυτό. Με αυτόν τον τόπο εξηγούνται και οι φοβίες. Μαθαίνουμε να αντιδρούμε με φόβο σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα, το οποίο έχει ενισχυθεί αρνητικά.
Αντιμετώπιση δύσκολων συμπεριφορών
Σε λιγότερο αγχώδεις καταστάσεις, όπως για παράδειγμα σε έναν καβγά με μια φίλη μας, ο τρόπος που μπορούμε να αποσβέσουμε τη σύνδεση μιας αντίδρασης με ένα ερέθισμα, είναι μέσω της επεξεργασίας των σκέψεων και των συναισθημάτων μας. Ο Beck προτείνει τη μέθοδο του ημερολογίου. Ο εκάστοτε άνθρωπος καταγράφει γεγονότα που τον οδήγησαν σε συναισθήματα, τα ίδια τα συναισθήματα και τις σκέψεις που παρουσιάζονται. Έπειτα, μπορούμε να αξιολογήσουμε την αντίδραση μας σε κάθε ερέθισμα και να αλλάξουμε όλη την αλληλουχία που την συνοδεύει (συναίσθημα και σκέψη).
Ένα παράδειγμα
Έτσι, σε έναν καβγά, αν το ερέθισμα ήταν η προσβολή της φίλης μας και η αντίδρασή μας, η επιθετικότητα, μπορούμε να καταγράψουμε πως αισθανθήκαμε και τι σκεφτήκαμε. Πιθανότατα, αισθανθήκαμε προσβεβλημένοι και η επακόλουθη σκέψη ήταν ότι η φίλη μας δεν μας συμπαθεί. Ως αντίδραση λοιπόν σε αυτό το ερέθισμα, έχουμε την επιθετικότητα. Προκειμένου, να μετατρέψουμε αυτή τη συμπεριφορά σε μια πιο λειτουργική, συνδέουμε το ερέθισμα (προσβολή φίλης), με μια θετική ως προς εμάς σκέψη (ίσως να είναι ένας τρόπος να αμυνθεί) και συνεπώς αισθανόμαστε λιγότερο προσβεβλημένοι. Με αποτέλεσμα η αντίδραση την επόμενη φορά να μην είναι η επιθετικότητα αλλά η προσπάθεια να κατανοήσουμε γιατί η φίλη μας μας προσβάλει.
Τελικά
Ο μηχανισμός αυτός, είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για κάθε περίσταση που προκαλεί δυσλειτουργικές συμπεριφορές. Μια χρήσιμη ερώτηση που θα ξετυλίξει τον συλλογισμό μας είναι «τι με κάνει να συμπεριφέρομαι έτσι;». Το συστατικό της απάντησης είναι «συναίσθημα + σκέψη» και η λύση είναι «ερέθισμαà αντίδραση».
