“Οι γυναίκες ανήκουν στη κουζίνα”, “Οι ομοφυλόφιλοι είναι διεστραμμένοι”, “Οι αλλοδαποί είναι κλέφτες”, “Οι άντρες είναι άπιστοι από τη φύση τους”, “Οι μαύροι είναι επικίνδυνοι”, «Οι πολιτικοί είναι διεφθαρμένοι».
Οι παραπάνω εκφράσεις ακούγονται ακόμα σήμερα και συνιστούν καλά παγιωμένα στερεότυπα.
Στερεότυπα που ακόμα και αν φοβόμαστε να εκφράσουμε δυνατά, ζουν βαθιά ριζωμένα στην αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο. Άλλωστε τα στερεότυπα δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από ένα είδος κατηγοριοποίησης. Ένα είδος κατηγοριοποίησης των ανθρώπων που ανήκουν σε μια ιδιαίτερη ομάδα. Επειδή όμως σαν άνθρωποι έχουμε την τάση να γενικεύουμε, καταλήγουμε να προσδοκούμε ότι ο άνθρωπος που ανήκει σε μια ομάδα έχει και όλα τα χαρακτηριστικά της.
Έτσι, μεγαλώνουμε ως άνθρωποι με ακλόνητες πεποιθήσεις προς τις ομάδες που μοιάζουν διαφορετικές από τη δική μας. Πεποιθήσεις οι οποίες όσο περνάει ο καιρός κρίνονται ακόμα πιο αμετάβλητες. Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη παγίωση διαδραματίζουν πολλοί παράγοντες. Το σχολείο, οι γονείς, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας δείχνουν τον δρόμο για την κατηγοριοποίηση των ατόμων η οποία αν υπεργενικευθεί οδηγεί στην οικοδόμηση στερεοτύπων. Ακολουθεί η κοινωνική κατηγοριοποίηση η οποία είναι και ένας από τους λόγους ανάπτυξης συμπεριφορών προκατάληψης.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Τι συμβαίνει όμως όταν ένα άτομο αντιλαμβάνεται τα στερεότυπα που τον ακολουθούν σε κάθε του βήμα;
Η απάντηση είναι προφανής: Φοβάται ότι με τις πράξεις του θα επιβεβαιώσει τελικά το στερεότυπο της ομάδας της οποίας είναι μέλος. Ο Αμερικανός ψυχολόγος Claude Steele (1995) όρισε αυτόν τον φόβο ως στερεοτυπική απειλή. Ο Steele είναι ιδιαίτερα γνωστός για τη δουλειά του σχετικά με την στερεοτυπική απειλή και την εφαρμογή του για να εξηγήσει προβλήματα στον πραγματικό κόσμο. Η χαμηλή απόδοση των γυναικών φοιτητριών-μαθητριών σε μαθήματα μαθηματικών καθώς και οι Αφροαμερικανοί μαθητές σε ακαδημαϊκά πλαίσια αποτέλεσαν αντικείμενο της μελέτης του.
Η παρουσία αυτής της απειλής υποδεικνύει ότι πηγή της αποτυχίας δεν αποτελεί το ίδιο το άτομο και η έλλειψη ικανοτήτων του αλλά το κοινωνικό περιβάλλον που το περιβάλλει.
Όταν το άτομο έχει επίγνωση των αρνητικών στερεοτύπων που το στιγματίζουν, βιώνει το άγχος της επικείμενης αποτυχίας. Δε προσπαθεί όσο χρειάζεται και απογοητεύεται γρήγορα με αποτέλεσμα να καθιστά το στερεότυπο πραγματικότητα.
Πώς επιδρά το φαινόμενο της στερεοτυπικής απειλής σε προκλήσεις της καθημερινής ζωής;
Επομένως, το στερεότυπο ότι οι άνδρες είναι ικανότεροι στις θετικές επιστήμες από τις γυναίκες ενδεχομένως να μειώσει την επίδοση των γυναικών σε εξετάσεις μαθηματικής ικανότητας. Ακόμα, φτωχή ενδεχομένως να παρουσιαστεί και η επίδοση των Αφροαμερικανών μαθητών συγκριτικά με λευκούς φοιτητές σε τεστ λεκτικών ικανοτήτων (μια στερεοτυπική απειλή). Ο Steele βρήκε διάφορους τρόπους να μειώσει την στερεοτυπική απειλή και μεταξύ άλλων ήταν η σαφή πληροφόρηση των μαθητών ότι ένα τεστ ή μια πρόκληση είναι φυλετικά δίκαιο. Με αυτόν τον τρόπο η αυτοπεποίθηση τους αυξήθηκε ενώ ταυτόχρονα περιορίστηκαν οι αμφιβολίες που θα βίωναν σε άλλη περίπτωση.
Μαθαίνοντας για τη παρούσα μελέτη, εξάγεται ένα αξιόλογο συμπέρασμα. Οι αξιοκρατικές προκλήσεις, στις οποίες υπόκεινται άτομα διαφορετικού υποβάθρου, αυξάνουν τις πιθανότητες επιτυχίας. Ένα ορθώς δομημένο κοινωνικό περιβάλλον δίνει στα μέλη του την ευκαιρία να προσπαθήσουν. Λειτουργεί ως ένας μοχλός κινητοποίησης και προωθεί την ενεργητικότητα των ανθρώπων που σε διαφορετική περίπτωση θα βίωναν τον φόβο της αποτυχίας. Μιας αποτυχίας που μοιάζει προδιαγεγραμμένη από τα στερεότυπα που εδρεύουν στην αντίληψη των ανθρώπων για τον κόσμο.
Υπόθεση της επαφής
Η μείωση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων που τις ακολουθεί δεν είναι απλή υπόθεση. Δεν είναι μια διαδικασία η οποία μπορεί να συμβεί από τη μια μέρα στην άλλη. Όπως από τη μια μέρα στην άλλη δε συνέβη και η καθιέρωση τους στην αντίληψη μας. Ωστόσο, υπάρχει μια διαχρονική έννοια της Αμερικανικής ψυχολογίας που ονομάζεται υπόθεση της επαφής (contact hypothesis). Στην πιο απλή μορφή της υποστηρίζει ότι η διομαδική επαφή ανάμεσα σε ομάδες με διαφορετικά χαρακτηριστικά όπως το χρώμα του δέρματος, η θρησκεία και η ταυτότητα φύλου συμβάλλουν σημαντικά στην εξάλειψη των στερεοτύπων.
Η επικοινωνία και η επαφή με άτομα που ανήκουν σε άγνωστες για εμάς ομάδες μας εισάγουν σε νέες γνώσεις. Γνώσεις που δε θα μαθαίναμε ποτέ αν εμμέναμε στην άκριτη αντίληψη που έχουμε ήδη διαμορφώσει. Με ανοιχτό μυαλό και καλή θέληση μπορούμε να μάθουμε πολλά περισσότερα για τον κόσμο που μας περιβάλλει. Μπορούμε να γνωρίσουμε γυναίκες με επιχειρηματικό μυαλό, ομοφυλόφιλους που επιθυμούν μια υγιή σχέση, άντρες που σέβονται και φροντίζουν τη σύντροφο τους και αλλοδαπούς που εργάζονται τίμια για τη διαβίωση τους.
Ας ελέγξουμε τα στερεότυπα μας και ας βρούμε την εξαίρεση τους.
