«Τι σκέφτεσαι;». Ίσως μια από τις συχνότερες ερωτήσεις που μπορεί να θέσει κάποιος. Η σκέψη πανταχού παρούσα, μας φαίνεται μια τόσο φυσιολογική διεργασία. Έχετε αναρωτηθεί ποτέ άραγε ποια να είναι η λειτουργία της;
Ο ορισμός της σκέψης
Ως σκέψη σύμφωνα με την ψυχολογία είναι μια νοητική εμπειρία, που ανήκει στη συνειδητή σφαίρα. Γι’ αυτό το λόγο, καθοδηγείται από έναν στόχο, συνήθως την επίλυση κάποιου προβλήματος. Η σκέψη περιέχει ιδέες, εικόνες, πληροφορίες, γνώσεις. Θεωρείται ότι η σκέψη διαμορφώνει τη δράση, ωστόσο υπάρχουν και περιπτώσεις που κάποιος δρα παρορμητικά. Και τότε, λέμε πως δρα «χωρίς να σκέφτεται».
Η σκέψη στην ψυχοθεραπεία
Στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία η σκέψη είναι το εργαλείο των ψυχολόγων αλλά και των θεραπευόμενων. Το «τι σκέφτεσαι;» βέβαια, σε αυτή την περίπτωση μπορεί να λειτουργήσει εγκλωβιστικά. Έχουμε συνδέσει τη λειτουργία της σκέψης με μια σύνθετη διαδικασία, ενώ όπως προαναφέρθηκε μπορεί να περιέχει εικόνες, ιδέες κλπ. Έτσι, η ερώτηση «τι σου περνάει από το μυαλό;», ‘ξεκλειδώνει’ τη σκέψη και μπορεί να μας δώσει πράγματι σαν απάντηση μια εικόνα, έναν ήχο, μια μυρωδιά..
Σκέψη και ονειροπόληση
Συχνά οι δύο έννοιες συγχέονται. Ως ονειροπόληση ορίζεται η φαινομενικά άσκοπη ροή σκέψεων που κατακλύζουν το νου. Η προσοχή μετατοπίζεται σε αναμνήσεις, προσδοκίες, επιθυμίες ή φαντασιώσεις, μακριά από τη συνείδηση. Οι άνθρωποι ονειρεύονται και φαντασιώνονται για να ξεφεύγουν από την καθημερινότητα, που πολλές φορές είναι δύσκολη. Μάλιστα, είναι ένας τρόπος να αντλήσουμε δύναμη σε δύσκολες καταστάσεις ή περιόδους, καθώς οραματιζόμαστε το ‘μετά’, το οποίο είναι πιο αισιόδοξο. Στην προοπτική ότι έπεται κάτι καλύτερο μας είναι πιο εύκολο να αντιμετωπίσουμε το παρόν.
Η σκέψη επηρεάζει τη δράση
Μεταξύ ενός ερεθίσματος και της δράσης, διαμεσολαβείται η σκέψη. Μπορεί να περιέχει θεωρίες, μοντέλα, έννοιες, χρήσιμα για την επίλυση κάποιου προβλήματος ή να είναι η αναπαράσταση των ζητουμένων του προβλήματος. Καθ’ όλη αυτή τη διαδικασία, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν στρατηγικές και δίνουν οδηγίες στον εαυτό τους για τον πως να αντιδράσουν σε μια κατάσταση. Επιπλέον, υπάρχει μια λειτουργία, το ‘’μεταγιγνώσκειν’’ , η οποία μας βοηθά να παρακολουθούμε τη σκέψη μας και να έχουμε επίγνωση αυτών που γνωρίζουμε. Έτσι, μπορούμε να ρυθμίσουμε καλύτερα τη δράση μας.
Δημιουργική σκέψη
Ή αλλιώς, το να σκεφτόμαστε έξω από τα πλαίσια. Όλοι μας ζούμε και σκεφτόμαστε μέσα σε έναν ασφαλή κύκλο, που διασφαλίζει την προβλεψιμότητα και την οικειότητα των πραγμάτων. Η δημιουργική σκέψη ωστόσο, απαιτεί ακριβώς το αντίθετο. Θέλει ρίσκο για το άγνωστο και το καινούριο. Στο τέλος της ημέρα όλοι κατέχουμε τις ίδιες πληροφορίες. Τότε τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί; Εξαρτάται από αυτό που δημιουργούμε με την μοιρασμένη, κοινή γνώση. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο σκεφτόμαστε είναι στην πραγματικότητα ένα όριο του μυαλού μας. Ένα όριο μεταξύ του τι ξέρουμε και του τι δεν έχουμε ακόμα σκεφτεί.
Πώς χτίζουμε το ‘’πλαίσιο’’
Η γνωστική μας δομή είναι ένας περίπλοκος μηχανισμός του εγκεφάλου. Ξεκινάμε με τις αρχικές συνθήκες, που είναι η γενετική μας κληρονομιά. Έπειτα, οριοθετούμαστε από το περιβάλλον. Στη συνέχεια βιώνουμε έμμεσες εμπειρίες, από το σχολείο, το πανεπιστήμιο, και μαθαίνουμε τις θεωρίες άλλων. Και μετά, έχουμε την δική μας άμεση εμπειρία, τις επιτυχίες μας, τις αποτυχίες μας και ό, τι αποτελεί αυτό που είμαστε. Όλα αυτά αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούμε και σκεφτόμαστε. Και νιώθουμε ασφαλείς. Οτιδήποτε βρίσκεται εκτός πλαισίου, είναι αόρατο σε εμάς και άγνωστο. Αυτό το κάνει να είναι ριψοκίνδυνο και δύσκολο να το προσεγγίσουμε. Την ίδια στιγμή όμως είναι απαραίτητο στοιχείο για την ταυτότητά μας.
Πώς σκεφτόμαστε ‘’έξω από το πλαίσιο’’
Η πραγματικότητα είναι εκεί έξω και μας περιμένει. Υπάρχουν άραγε συγκεκριμένες τεχνικές να την προσεγγίσουμε ή είναι κάτι που απλώς συμβαίνει; Βέβαια, αν σκεφτούμε υπό το πρίσμα του κονστρουξιονισμού, την πραγματικότητα την κατασκευάζουμε εμείς οι ίδιοι. Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος έχει ενεργητικό ρόλο στην διαδικασία. Όταν χρειάζεται να σκεφτούμε για κάτι, έχουμε μερικές ιδέες για το πως τα πράγματα πρέπει να είναι. Ξέρουμε πως είναι τα πράγματα, γιατί πάντα ήταν έτσι. Αλλά αν θέλουμε να σκεφτούμε έξω από το πλαίσιο, χρειάζεται να προσθέσουμε κάτι ακόμα. Κάτι που ίσως να είναι λάθος, παράλογο, άσχετο φαινομενικά, αλλά να μας πηγαίνει ένα βήμα παρακάτω. Η λεγόμενη αποκλίνουσα πληροφορία. Αυτή η διαδρομή μας πηγαίνει σε ένα μέρος, που δεν το ξέρουμε. Μας ανοίγει καινούρια μονοπάτια και ορίζοντες.
Ο πειρασμός του σωστού
Μεγαλώνοντας έχουμε μάθει να κάνουμε τα πράγματα ‘’σωστά’’. Πως να ντυνόμαστε, πως να τρώμε, πως να διαβάζουμε, πως να συμπεριφερόμαστε, κι η λίστα είναι ατελείωτη. Σίγουρα η αξία όλων αυτών είναι αδιαμφισβήτητη. Το μικρόβιο του ‘σωστού’ όμως, έχει εισβάλει για τα καλά μέσα μας και έχει μολύνει κάθε εναπομένον στοιχείο του αυθορμητισμού. Η δημιουργική σκέψη ταλαντεύεται από την φωνούλα που λέει ‘’γύρνα μέσα στο πλαίσιο που ξέρεις και νιώθεις ασφαλής’’. Αντισταθείτε στον πειρασμό και ανακαλύψτε τις εναλλακτικές. Θυμηθείτε το παιχνίδι με τα σύννεφα που παίζαμε μικροί. Κοιτούσαμε τα σύννεφα και λέγαμε με τι μας μοιάζουν. Δεν υπήρχε σωστή ή λάθος απάντηση, παρά μόνο η κατάθεση της φαντασίας μας. Η κοινή γνώση που έχουμε για τα σύννεφα, είναι ότι πρόκειται για «σύννεφα». Για τον καθένα ξεχωριστά όμως, μπορεί να είναι ένα αμάξι, ένα σπίτι, ένα καπέλο κ.ο.κ.
Και μια μικρή άσκηση…για εξάσκηση:
Σκεφτείτε (δημιουργικά!) τι θα μπορούσαν να απεικονίζουν αυτοί οι πίνακες ζωγραφικής. Τι βλέπετε εσείς σε αυτούς; Έπειτα πως θα αποτυπώνατε εσείς αυτό που βλέπετε;
Γιατί όταν σκεφτόμαστε δημιουργικά δεν υπάρχει μια μοναδική σωστή απάντηση, αλλά πολλές διαφορετικές εναλλακτικές…
