Πόσο μας επηρεάζει στην πραγματικότητα η κληρονομικότητα;

Ένα μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων πιστεύει πως πολλά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους είναι κληρονομικά• πόσο μάλλον οι ψυχολογικές διαταραχές ή ακόμη και προβλήματα εθισμού. Η αλήθεια είναι πως είναι πολύ εύκολο να στραφούμε στην ευθύνη των προγόνων μας για ορισμένα μειονεκτήματα του εαυτού μας, είτε πρόκειται για το χαρακτηριστικό του εγωισμού είτε πρόκειται για τη σχιζοφρένεια. Στην πραγματικότητα, όμως, οι άνθρωποι -μπορούν- να είναι πολύ περισσότερο υπεύθυνοι για τον εαυτό τους, απ` ό,τι θέλουν να νομίζουν.

Αρχικά, για να συνειδητοποιήσει κάποιος την ικανότητα του για επιβολή στον εαυτό του, πρέπει να ενημερωθεί σχετικά με τις επιδράσεις της κληρονομικότητας.

Τα γονίδια έχουν ουσιαστικά την ευθύνη για τη σύνθεση των πρωτεϊνών, οι οποίες με τη σειρά τους κάνουν το σώμα και τον εγκέφαλο να λειτουργούν. Ορισμένες από αυτές ενεργοποιούν και απενεργοποιούν άλλα γονίδια, μια διεργασία που ονομάζεται γονιδιακή έκφραση. Όσον αφορά την ευαλωτότητα του ατόμου σε κάποια ψυχική ασθένεια, είναι πιθανό αυτή να επηρεάζεται από περισσότερα από ένα γονίδια. Η ψυχοπαθολογία, συνεπώς, είναι πολυγονιδιακή, που σημαίνει ότι πολλά διαφορετικά γονίδια, τα οποία μπορεί να λειτουργούν σε διαφορετικές στιγμές στην πορεία της ανάπτυξης, συνιστούν την ουσία της γενετικής ευαλωτότητας.

Ένας σημαντικός όρος είναι αυτός της κληρονομικότητας, ο οποίος αναφέρεται στο βαθμό στον οποίο η διακύμανση που παρουσιάζει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά (ή διαταραχή) μέσα στον πληθυσμό μπορεί να αποδοθεί σε γενετικούς παράγοντες. Ο όρος αυτός μπορεί εύκολα να χρησιμοποιηθεί με λανθασμένο τρόπο ή να παρανοηθεί. Δύο σημαντικά σημεία για την κληρονομικότητα που πρέπει να έχει κάποιος υπόψιν του είναι: α) πως αποτελεί έναν πληθυσμιακό στατιστικό δείκτη, β) πως μετρά αυτό που ποικίλλει σε ένα συγκεκριμένο πληθυσμό και όχι αυτό που καθορίζει τη συμπεριφορά και γ) πως αυτό που στην ουσία κληρονομείται δεν είναι το ίδιο το χαρακτηριστικό (συμπεριφορά/διαταραχή) αλλά η προδιάθεση για αυτό. Υπάρχει η άποψη πως κάθε χαρακτηριστικό οφείλεται κατά 40% στην κληρονομικότητα (η προδιάθεση αυτού!).

Άλλο ένα σημαντικό σημείο της γενετικής της συμπεριφοράς έχει να κάνει με το γονότυπο και το φαινότυπο ενός ατόμου. Η συνολική σύσταση του ανθρώπου που αποτελείται από κληρονομημένα γονίδια, ονομάζεται γονότυπος (η υλική ακολουθία του DNA). Απεναντίας, το σύνολο των έκδηλων συμπεριφορικών χαρακτηριστικών του ατόμου, όπως το επίπεδο άγχους, ονομάζεται φαινότυπος. Ο φαινότυπος αλλάζει με την πάροδο του χρόνου και γενικά θεωρείται προϊόν αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο γονότυπο και στο περιβάλλον. Ο Turkheimer και οι συνεργάτες του βρήκαν, μάλιστα, ότι η κληρονομικότητα εξαρτάται από το περιβάλλον. (Γι`αυτό και κάθε μέτρηση της νοημοσύνης είναι καλό να θεωρείται μια ένδειξη του φαινότυπου.) Έχει πολύ μεγάλη σημασία να αναγνωρίσουμε ότι οι διάφορες ψυχικές διαταραχές είναι διαταραχές του φαινότυπου κι όχι του γονότυπου. Δεν είναι, επομένως, σωστό να μιλάμε για άμεση κληρονομικότητα της σχιζοφρένειας ή των διαταραχών άγχους. Αυτό που μπορεί να κληρονομηθεί είναι μια προϋπάρχουσα τάση του ατόμου, γνωστή ως προδιάθεση. Σε μερικές έρευνες με ποντίκια μπόρεσαν να αφαιρέσουν το DNA ορισμένα γονίδια. Αυτές οι έρευνες συχνά ονομάζονται έρευνες αδρανοποίησης γονιδίου (“knock out”). Επιπροσθέτως, το περιβάλλον μπορεί να αλλάξει την έκφραση ή λειτουργία των γονιδίων – αυτή η μελέτη ονομάζεται επιγενετική.

Σημαντικές έννοιες:

• Αλληλεπίδραση γονιδίων-περιβάλλοντος: η ευαισθησία ή η αντίδραση ενός ατόμου σε ένα περιβαλλοντικό γεγονός επηρεάζεται από τα γονίδια.
• Αμφίδρομη αλληλεπίδραση γονιδίων-περιβάλλοντος: η βασική υπόθεση ότι τα γονίδια, πιθανώς, μας προδιαθέτουν να αναζητούμε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, τα οποία στη συνέχεια αυξάνουν τον κίνδυνο που διατρέχουμε να εμφανίσουμε μια διαταραχή.
• Ιδιοσυγκρασία: βιολογική έμφυτη διάσταση της προσωπικότητας

Σε μια μελέτη της Kochanska (2003), βρέθηκε πως η αυταρχική συμπεριφορά των γονέων και ο κοπιώδης έλεγχος (δηλαδή η ικανότητα ενός ατόμου να σταματήσει να κάνει κάτι για να κάνει κάτι άλλο) συμβάλλουν στην ανάπτυξη της συνείδησης των παιδιών. Από αυτό συμπεραίνουμε πως ο τρόπος ανατροφής συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη μετέπειτα προσωπικότητα του ανθρώπου.

Τέλος, όλες αυτές οι πληροφορίες μπορούν να θέσουν πολλά σημαντικά ερωτήματα σχετικά με όσα θεωρούμε δεδομένα για τον κόσμο μας. Πόσο ισχυρά είναι τα δεδομένα για την εξελικτική προέλευση των διαφυλικών διαφορών;  Σε κοινωνίες όπου υπήρχε μεγαλύτερη ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα, οι γυναίκες ενδιαφέρονταν λιγότερο για την ικανότητα των ανδρών να βγάζουν χρήματα, οι άνδρες ενδιαφέρονταν λιγότερο για τις δεξιότητες του νοικοκυριού των γυναικών και οι διαφορές των φύλων πάνω σε αυτές τις μετρήσεις ήταν μικρότερες (Eagly, & Wood, 1999).  Μάλιστα, πολλές φορές ένα αυθαίρετα επιλεγμένο γνώρισμα των ερευνητικών διαδικασιών μπορεί να έχει συμβάλει τεχνητά στα αποτελέσματα. Συγκεκριμένα, σε μια έρευνα του Miller (2002) βρέθηκε ότι “στα δεδομένα, ό,τι επιθυμούσαν οι άντρες περισσότερο από τη σύντροφο τους επιθυμούσαν και οι γυναίκες από τους συντρόφους τους. Υπήρχαν ασυνήθιστα υψηλοί συσχετισμοί ανάμεσα στις αξιολογήσεις αντρών και γυναικών τόσο για βραχυπρόθεσμους όσο και για μακροπρόθεσμους ερωτικούς συντρόφους”.

Μέσα από τα τελευταία δεδομένα μπορεί κανείς να συνειδητοποιήσει πως ο ίδιος έχει τη δυνατότητα να αλλάξει τη λειτουργία των γονιδίων του μέσω του περιβάλλοντος που επιλέγει και μέσω του τρόπου σκέψης και δράσης στην καθημερινότητα του. Θα ήταν σπουδαίο επίσης όταν κάτι δε μας αρέσει στον εαυτό μας να προσπαθήσουμε να το αλλάξουμε κι όχι να επιμείνουμε πως δεν ευθυνόμαστε εμείς για αυτό, αλλά η κληρονομικότητα.

Πηγές:

Cervone, D., Pervin, L.A. (2013). Θεωρίες προσωπικότητας έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.

Davison, G.C., Johnson, S.L., Kring, A.M., Neale, J.M. (2010). Ψυχοπαθολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.