Οι ψεύτικες αναμνήσεις στο σχολείο: Πώς η μνήμη «ξεγελιέται» και «ξεγελά»

Τί είναι οι ψευδείς αναμνήσεις;

Η μνήμη αποτελεί το «εργαλείο» μέσω του οποίου το άτομο μπορεί να αποθηκεύει και να ανασύρει πληροφορίες ανά πάσα στιγμή. Ωστόσο, έχει διαπιστωθεί ότι η μνήμη πολλές φορές είναι επιρρεπής στις ψευδαισθήσεις και στις πλάνες, με αποτέλεσμα να παρεκκλίνει της πραγματικότητας. Αυτό το «ξεστράτισμα» της μνήμης οδηγεί σε ψευδείς αναμνήσεις («false memories»), αναμνήσεις, δηλαδή, γεγονότων και εμπειριών του παρελθόντος, που παρουσιάζονται παραμορφωμένες ή με μία δόση φαντασίας, γεγονός που αποδεικνύει ότι η μνήμη – τελικά – δεν είναι σαν «μία συσκευή εγγραφής», που καταγράφει, αποθηκεύει, ανακαλεί και «ξαναπαίζει» πληροφορίες με ακρίβεια και σαφήνεια. Στην πραγματικότητα η μνήμη είναι – συχνά – αναξιόπιστη.

Το γεγονός ότι ένα άτομο μπορεί να περιγράφει ένα περιστατικό, το οποίο βίωσε είτε ως πρωταγωνιστής, είτε ως αυτόπτης μάρτυρας (ή ως ωτακουστής) με απόλυτη αυτοπεποίθηση, με κάθε λεπτομέρεια, αλλά και «με πολύ συναίσθημα», αυτό δεν εγγυάται και την αλήθεια των λεγομένων του. Πολλές φορές οι άνθρωποι τείνουν να θυμούνται γεγονότα και καταστάσεις, που δεν βίωσαν στ’ αλήθεια ή τουλάχιστον όχι με αυτόν τον τρόπο που θυμούνται. Οι επιπτώσεις, που επιφέρουν οι ψεύτικες αναμνήσεις μπορεί να είναι από ασήμαντες και εύκολα αντιμετωπίσιμες έως και εξαιρετικά σοβαρές.

Σοβαρές επιπτώσεις ψευδών αναμνήσεων: παράδειγμα

Ειδικότερα, έχει διαπιστωθεί βάσει ερευνών, που έχουν διεξαχθεί, ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις αθώων ανθρώπων που έχουν καταδικαστεί ως ένοχοι περνώντας 10 ή 20 ή και 30 χρόνια στη φυλακή για εγκλήματα που δεν διέπραξαν οι ίδιοι εξαιτίας της ελαττωματικής μνήμης – ψευδής ανάμνησης – των αυτοπτών μαρτύρων – ενόρκων. Αυτό αποδεικνύει περίτρανα ότι η μνήμη δεν είναι πάντα άξια εμπιστοσύνης, καθώς εύκολα μπορεί να παραπλανήσει ή και να ξεγελάσει τον κάτοχό της, αλλά και τους τριγύρω του.

Οι ψευδείς αναμνήσεις στο εκπαιδευτικό πλαίσιο: παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία τους

«Ψευδείς αναμνήσεις» εντοπίζονται και στο εκπαιδευτικό πλαίσιο. Πολλές φορές οι μαθητές στην προσπάθειά τους να αφομοιώσουν έναν μεγάλο όγκο διδακτέας ύλης, δυσκολεύονται να θυμηθούν τι πρέπει να ανασύρουν κάθε φορά από τη μνήμη τους, με αποτέλεσμα να αγχώνονται, να αναστατώνονται και να μπερδεύονται. Αυτό συμβαίνει – ενδεχομένως – λόγω των «ψευδών αναμνήσεών» τους. Οι ψευδείς αναμνήσεις είναι πολύ πιθανόν να είναι απόρροια παραπληροφόρησης, δηλαδή έκθεσης των μαθητών σε ψευδείς και πλαστές πληροφορίες, που διαστρεβλώνουν και αλλοιώνουν την αλήθεια. Άλλωστε, η παραπληροφόρηση στην σημερινή εποχή με την ανάπτυξη της τεχνολογίας «να βρίσκεται στα ύψη» είναι παντού. Τρανό παράδειγμα παραπληροφόρησης αποτελούν τα Μ.Μ.Ε, που παρέχουν στους πολίτες μία κατευθυνόμενη ενημέρωση στην προσπάθειά τους να τους χειραγωγήσουν. Πίσω από αυτήν την μετάδοση ψευδών ειδήσεων («fake news») κρύβονται φυσικά πολιτικές σκοπιμότητες και διαπλεκόμενα συμφέροντα. Συχνά τα ειδησεογραφικά κανάλια λειτουργούν ως φερέφωνα μιας συγκεκριμένης κομματικής ιδεολογίας. Εκτός από τα Μ.Μ.Ε., πηγή παραπληροφόρησης αποτελεί και το διαδίκτυο, το οποίο – ως αναπόσπαστο πλέον κομμάτι της κοινωνίας μας – συχνά προσφέρει στους χρήστες του μη έγκυρες και αναξιόπιστες πληροφορίες. Επίσης, πολλές φορές τυχαίνει κάποιο άτομο από το στενό ή ευρύτερο οικογενειακό μας περιβάλλον (οικογένεια, φίλοι…κτλ.) είτε συνειδητά είτε ακούσια να μας μεταδώσει μία λανθασμένη πληροφορία, όντας και ο ίδιος ο πομπός της πληροφορίας «θύμα» παραπληροφόρησης. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο! Συνεπώς, τόσο η παρεμβολή άλλων πληροφοριών, όσο και η εσφαλμένη πηγή πληροφόρησης μπορούν να οδηγήσουν σε ψευδείς αναμνήσεις, γεγονός που δικαιολογεί και την ανικανότητα των μαθητών να θυμηθούν την πηγή, από που, δηλαδή, προέρχονται οι πληροφορίες.

Άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία ψευδαισθήσεων και πλανών είναι το φαντασιακό και ονειρικό στοιχείο, που «δεσπόζει» στην παιδική, στην προεφηβική και εφηβική ηλικία, όπως λόγου χάριν είναι οι ασκήσεις φαντασίας και η ερμηνεία των ονείρων (ενίοτε και ο υπνωτισμός), που μπορούν να επηρεάσουν «την ρεαλιστική πραγματικότητα» των παιδιών, με αποτέλεσμα τα παιδιά να καταλήγουν να ζουν σ’ έναν απατηλό κόσμο.

Επίσης, η πάροδος του χρόνου, η αλλαγή κοσμοθεωρίας, αλλά και οι προϋπάρχουσες εμπειρίες και γνώσεις, που «κουβαλάει» ο κάθε μαθητής μεμονωμένα δύνανται να επηρεάσουν την μνήμη τους σε τέτοιο βαθμό και με έναν τέτοιο κατευθυνόμενο τρόπο, ώστε να αναπτύσσουν αυτές τις αξιοπερίεργες και απίθανες αναμνήσεις.

Ακόμη, δε θα μπορούσε να παραλειφθεί – μεταξύ άλλων – το «κοινωνικό κεφάλαιο» ως παράγοντας διαμόρφωσης ψευδών αναμνήσεων. Η κοινωνία (πολιτεία) είναι κατασκευασμένη με τέτοιον τρόπο, που συνεχώς μας «βομβαρδίζει» με κοινωνικά ψεύδη, στερεότυπα, προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες. Όλα αυτά συνδυαστικά και αθροιστικά μπορούν να οδηγήσουν τους μαθητές στην δημιουργία «ψευδών αναμνήσεων», οι οποίες «μολύνουν» τη μνήμη κι εμποδίζουν τον σχηματισμό μιας νέας μνήμης.

Τρόποι καταπολέμησης των ψευδών αναμνήσεων

Υπάρχουν, όμως, στρατηγικές που μπορούν να αυξήσουν την ποσότητα των πληροφοριών που συγκρατούνται στη μνήμη εργασίας. Βάσει ερευνών και πειραμάτων, προκύπτει ότι η μεταβίβαση των πληροφοριών από την βραχυπρόθεσμη στην μακροπρόθεσμη μνήμη διευκολύνεται μέσω της επανάληψης. Ένας μαθητής, λοιπόν, μέσω της συστηματικής μελέτης και εξάσκησης καθίσταται ικανός να θυμάται με περισσότερη ευκολία και να ανασύρει συνειδητά τις απαραίτητες ζητούμενες πληροφορίες από τη μνήμη του. Έτσι, η διαδικασία της απομνημόνευσης – ενώ στην αρχή φαινόταν δυσεπίτευκτη – πλέον αυτοματοποιείται. Είναι κοινώς γνωστό ότι αν επαναλάβει κανείς μία πράξη πολλές φορές, τότε του γίνεται συνήθεια. Αυτός ο τρόπος βελτίωσης της μνήμης παραπέμπει στο αρχαίο γνωμικό «Επανάληψις, μήτηρ πάσης μαθήσεως». Πρέπει, βέβαια, να αναφερθεί ότι δεν αρκεί να υπάρχει απλώς εξάσκηση, αλλά η εξάσκηση να είναι αργή, δηλαδή να γίνεται σταδιακά με αργό και σταθερό ρυθμό. Κι αυτό, γιατί είναι προτιμότερο ο μαθητής να μάθει κάτι σωστά και αργά παρά γρήγορα και με λάθος τρόπο και να αναγκάζεται μετά να το διορθώσει. Αυτό σημαίνει ότι ο μαθητής θα πρέπει να μαθαίνει εξαρχής το σωστό, προκειμένου να αποδυναμωθούν οι λανθασμένες αντιλήψεις. Ο εκπαιδευτικός οφείλει σε κάθε ευκαιρία να επαναλαμβάνει το σωστό μέσω της εξατομικευμένης διδασκαλίας.

Εκτός από την επανάληψη, άλλες τελεσφόρες μνημονικές τεχνικές είναι: η οργάνωση των πληροφοριών με βάση τη σημασία τους (σημασιολογικό επίπεδο), μηχανισμοί απομνημόνευσης, όπως είναι τα ακρωνύμια, η μέθοδος θέσεων, η κατάτμηση (τμηματοποίηση ή μετατμηματοποίηση), δηλαδή η ομαδοποίηση – κατηγοριοποίηση και η ταξινόμηση των πληροφοριών με βάση ένα κοινό τους στοιχείο, η δημιουργία οπτικών απεικονίσεων για συγκεκριμένες πληροφορίες, αλλά και συνδέσεων ανάμεσα στα προς συγκράτηση πληροφοριακά στοιχεία.

Συμπέρασμα

Ως επιστέγασμα των παραπάνω, συνάγεται το συμπέρασμα ότι οι μνήμες είναι ανακατασκευάσιμες. Τόσο το ίδιο το άτομο, όσο και οι άλλοι άνθρωποι μπορούν να την αλλάξουν. Ομολογουμένως, το «να φυτέψει» κανείς «ψεύτικες αναμνήσεις» (αρνητικές ή και θετικές) στο μυαλό των ανθρώπων είναι πλέον πανεύκολο. Η μνήμη, λοιπόν, όπως και η ελευθερία, είναι εύθραυστη και ευμετάβλητη. Αυτή η ανακάλυψη θα πρέπει να ευαισθητοποιήσει τους εκπαιδευτικούς, αλλά και γενικότερα τους ανθρώπους και να τους κάνει περισσότερο ανεκτικούς και επιεικείς στα καθημερινά λάθη της μνήμης. Στην τελική, όμως, το θέμα είναι κατά πόσο το ίδιο το άτομο θέλει να είναι ο μοναδικός «επιμελητής» των αναμνήσεών του και να μην επιτρέπει σε κανέναν άλλο να εισβάλλει σ’ αυτές.

Βιβλιογραφία