Μοναξιά: φίλος ή εχθρός;
Στην γνωστή ρήση του Αριστοτέλη “η χαρά μετά τη λύπη είναι δυο φορές χαρά” διακρίνουμε δύο αντίθετες δυνάμεις, οι οποίες φαίνεται να αλληλοσυμπληρώνονται. Από αρχαιοτάτων χρόνων, όταν η επιστήμη της ψυχολογίας έκανε τα πρώτα της βήματα η παρουσία των αντιθετικών ζευγών ήταν αναγκαία για να θεμελιωθούν οι σημερινές έννοιες που διέπουν την καθημερινότητά μας, όπως ασθένεια-ψυχική υγεία και ό,τι τις συνεπάγεται. Το δίπολο χαρά-λύπη ανήκει σε μια ευρύτερη κατηγορία ”θετικού-αρνητικού”, το οποίο μας χαρίζει αντίστοιχα την ψυχική μας ευημερία ή την ασθένεια. Στην προέκταση αυτών συναντούμε και την έννοια της μοναξιάς, η οποία ουκ ολίγες φορές μας έχει απασχολήσει, είτε σε θεωρητικό είτε σε βιωματικό επίπεδο. Ποιο είναι άραγε το αντιθετικό ζεύγος της μοναξιάς και τι πρόσημο αξίζει να τις προσδώσουμε;
Μοναξιά και συνύπαρξη
Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό με μια φιλοσοφική αφετηρία, η οποία θα καθιστούσε το ζήτημα μια αέναη συνδιαλλαγή απόψεων και βιωμάτων. Ωστόσο, ένα κοινό σε όλους μας βίωμα, στο οποίο ρίχνει φως και μελετά ο κλάδος της αναπτυξιακής ψυχολογίας είναι η γέννηση. Η στιγμή αυτή που το βρέφος εισέρχεται στον κόσμο, είναι καθοριστικής σημασίας. Καθώς αυτό υφίσταται σαν ένα αυτόνομο πλέον ον που καλείται να ανταπεξέλθει στην πραγματικότητα. Το πρώτο συναίσθημα που βιώνει είναι το άγχος αποχωρισμού, το οποίο είναι στενά συνυφασμένο με τη μοναξιά. Όταν αποχωρίζομαι κάποιον, μένω μόνος, άρα νιώθω μοναξιά.
Εν αρχή, όμως, όπως επισημαίνει ο Φρόιντ, υπάρχει κάποιος άλλος. Για να βιώσω τη μοναξιά, προϋποτίθεται η ύπαρξη ενός άλλου ανθρώπου. Κι αφού εξ αρχής υπάρχει συνάνθρωπος, θα υπάρξει και μοναξιά. Συνεπώς το μαζί είναι αντίθεση ή προϋπόθεση της μοναξιάς; Νιώθω μόνος όταν δεν σε έχω και για να σε έχω πρέπει να νιώθω μόνος. Αυτή η αμφίδρομη σχέση της μοναξιάς και της συνύπαρξης αποτελεί ένα από τα παράδοξα της ανθρώπινης φύσης.
Η μοναξιά σαν προϋπόθεση
Γίνεται αντιληπτό ότι κανείς δεν μπορεί να αποφύγει τη μοναξιά, εφόσον αυτή είναι επακόλουθη της συνύπαρξης του βρέφους με τη μητέρα στην αρχή της ζωής. Αυτή η πρώτη σχέση γίνεται το λίκνο της σκέψης για τον άνθρωπο, χάρη σε ένα αναπτυξιακό επίτευγμα του βρέφους. Το βρέφος που νιώθει να απειλείται η επιβίωσή του μαθαίνει να ζει με το ”κακό” κομμάτι του εαυτού του. Από το οποίο πηγάζουν αρνητικά συναισθήματα, συμπεριλαμβανομένου και της μοναξιάς. Η λύση που προτιμά είναι η απαλλαγή του ”κακού”, προκειμένου να αποφευχθεί η ματαίωση. Η λειτουργία αυτή επαναλαμβάνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωή μας.
Στους αποχωρισμούς που υφίστανται αναπόφευκτα, νιώθουμε ΄μικροί’ ‘ανήμποροι’ με ένα βαρύ φορτίο ευθύνης για ό,τι συνέβη, έτοιμοι να αναλάβουμε τον ρόλο του πιο αυστηρού κριτή ως προς τον εαυτό μας. Η συνθήκη αυτή ακούγεται αρκετά δυσάρεστη. Αλλά κρύβει μέσα της ένα δυναμικό στοιχείο, το οποίο πολλοί άνθρωποι αγνοούν, όντας εγκλωβισμένοι στο δυσβάσταχτο συναίσθημα της μοναξιάς.
Η στιγμή της κρίσης, είναι κρίση μόνο θεωρητικά, διότι πρακτικά συμβαίνει κάτι πάρα πολύ όμορφο και ωφέλιμο. Ο άνθρωπος που βιώνει τη μοναξιά, έχει την ευκαιρία να συζητήσει με τον εαυτό του. Να μετουσιώσει τα αρνητικά του σε θετικά στοιχεία, να μειώσει την αυταπάτη της παντοδυναμίας και να αναγνωρίσει την απουσία. Και θα αντιληφθεί ότι απουσία δεν σημαίνει μοναξιά. Γιατί ακόμα και στην μοναξιά, έχεις εσένα! Και αυτή είναι η πιο όμορφη συνάντηση. Νιώθουμε μοναξιά, άρα μοιραζόμαστε. Μοιραζόμαστε, άρα νιώθουμε μοναξιά. Κι εφόσον έχει χτιστεί η σχέση με τον εαυτό μας, μπορούμε να χτίσουμε σε στέρεες βάσεις και τις σχέσεις μας με τους άλλους.
Συναίσθημα ή κατάσταση;
Νιώθω μοναξιά ή είμαι μόνος; Πρώτος εντόπισε τη διάκριση μεταξύ είμαι και έχω ο Έριχ Φρομ στο ομώνυμο βιβλίο του, στο οποίο θίγει ποικίλα θέματα. Επεσήμανε πως ένας τρόπος ζωής βάσει του ‘έχειν’ οδηγεί στον εγωισμό και στην ανησυχία μήπως χάσουμε ό,τι νομίζουμε πως έχουμε. Απεναντίας, όταν ζούμε βάσει του ‘είναι’ είμαστε ανεξάρτητοι και πορευόμαστε με άξονα το ερώτημα “ποιοι είμαστε”, το οποίο θα πρέπει να καθοδηγεί τις πράξεις μας. Αν αναγάγουμε αυτούς τους δύο τρόπους σκέψεις στο ζήτημα της μοναξιάς θα δούμε πως οδηγούμαστε στο ερώτημα αν η μοναξιά αποτελεί μια κατάσταση, κάτι το οποίο μας παραπέμπει στο ‘έχειν΄ ή ένα συναίσθημα, που προσιδιάζει στο ‘είναι’.
Αν θεωρήσουμε πως η μοναξιά σαν κατάσταση συνεπάγεται την απουσία ατόμων για συναναστροφή, αυτό σημαίνει πως θα επιθυμούσαμε να έχουμε κάποιον να συναναστραφούμε, αλλά επειδή δεν έχουμε, υπάρχει η μοναξιά σαν μια κατάσταση που βιώνουμε. Στον αντίποδα, το να νιώθω μόνος σημαίνει ότι αναγνωρίζω το συναίσθημά μου ανεξάρτητα από το αν ανταποκρίνεται σε ρεαλιστικές συνθήκες. Ενδέχεται να συναναστρέφομαι πολλά άτομα αλλά να εξακολουθώ να νιώθω μόνος.
Η πλειοψηφία τάσσεται υπέρ αυτής της εξήγησης της μοναξιάς, η οποία θεωρείται ‘χειρότερη’ έκφανση αυτής. Και ανταποκρίνεται στον τρόπο σκέψης του ‘είναι’, διότι η επαφή με το συναίσθημα θα με οδηγήσει να αναθεωρήσω την εικόνα του εαυτού μου και να ρυθμίσω τη ζωή μου ανάλογα. Ειδάλλως, αν απλώς ‘έχω’, θα αναζητήσω αυτό που προκαλεί τη μοναξιά μου, για να την εξαλείψω, το οποίο είναι βέβαιο ότι αποτελεί μια επιδερμική και φενακισμένη επιλογή, με ημερομηνία λήξης.
Βγαίνοντας από το αδιέξοδο
Κράτα τον φίλο σου κοντά και τον εχθρό ακόμα πιο κοντά, μας συμβουλεύει η λαϊκή έκφραση και πράγματι φαίνεται να είναι χρήσιμο να έχουμε κοντά τους εχθρούς μας. Κανείς δεν θέλει την μοναξιά, γιατί την φοβάται και δεν την έχει συνηθίσει. Ο φόβος αυτός είναι στην πραγματικότητα φόβος αναγνώρισης του εαυτού μας. Γνωρίζουμε πως ακόμα κι όταν είμαστε μόνοι μας, δεν είμαστε, έχουμε τον εαυτό μας, κι αυτό είναι αυτό που δεν θέλουμε να έχουμε γιατί η επαφή μαζί του ενδέχεται να μας τρομάξει. Είμαι άραγε αρκετά καλός; Πόσα τρωτά σημεία μου μπορεί να ανακαλύψω; Προτιμούμε να καλύπτουμε τις απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μέσα από το καθρέφτισμά μας δια της γνωριμίας μας με άλλους. Πρόκειται ωστόσο για μια εξωραϊσμένη εκδοχή του εαυτού μας, αρκετά φιλτραρισμένη, ώστε να μπορούμε να την αντέξουμε.
Στην τελική, φαντάζει πιο εύκολη η μονιμότητα σε ένα χαρακτηριστικό, παρά η αλλαγή που θα επιτευχθεί αν ανέβουμε την ανηφόρα. Δεν γνωρίζουμε, όμως ότι στην κορυφή, η θέα μας αποζημιώνει. Συνοψίζοντας, μπορούμε κάλλιστα να μετατρέψουμε την μοναξιά σε μία συνθήκη εσωτερικής αναζήτησης κι ένα συναίσθημα που αποτελεί την αφετηρία για την ευδαιμονία.
Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ο κόσμος είναι όπως είμαστε. Εσύ ποιος είσαι;
Πηγές:
Γαλανάκη Ε. Μοναξιά. Το παράδοξο της ανθρώπινης φύσης, εκδ. GUTENBERG
Fromm E. Να έχεις ή να είσαι;, εκδ. ΔΙΟΠΤΡΑ
