Οπτικές πλάνες και παραισθήσεις
Ως πλάνη ορίζεται μια κατάσταση όπου η αντίληψη, η μνήμη ή η κρίση υπόκειται σε λάθη. Τα λάθη αυτά συνιστούν μια διαφορά ανάμεσα στην υποκειμενική εμπειρία (αυτό που νομίζουμε ότι είναι) και την πραγματικότητα (Schacter et al., 2012). Ο όρος παραίσθηση, από την άλλη, δεν συνιστά υπερβολή. Η παραίσθηση αναφέρεται στην παρερμηνεία ενός πραγματικού εξωτερικού ερεθίσματος και, όπως θα δούμε παρακάτω, αυτή μπορεί να λάβει μέρος κοιτάζοντας απλώς μια εικόνα. (Ο όρος εδώ δεν έχει να κάνει με τη συμπτωματολογία ορισμένων ψυχικών καταστάσεων που ανήκουν στη σφαίρα της κλινικής ψυχολογίας).
Η οπτική πλάνη Muller-Lyer
Η συγκεκριμένη οπτική πλάνη προέρχεται από τους Gestalt. Αν και εκ πρώτης όψεως δεν παρατηρείται, οι δύο οριζόντιες γραμμές έχουν το ίδιο μήκος. Οι κάθετες γραμμές επηρεάζουν την αντίληψή μας για τις οριζόντιες, με αποτέλεσμα το πρώτο σχήμα να μοιάζει μακρύτερο από το δεύτερο (Schacter et al., 2012).
Το δωμάτιο Ames
Το 1946 ο οφθαλμολόγος Albert Ames κατασκεύασε το δωμάτιο Ames, που αποτελεί μία από τις πιο φημισμένες πλάνες. Το δωμάτιο Ames δεν έχει σχήμα τετραγώνου, αλλά είναι τραπεζοειδές, δηλαδή μόνο οι δύο πλευρές του είναι παράλληλες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα άτομο που βρίσκεται στη μία γωνία του δωματίου να είναι δύο φορές πιο μακριά από τον παρατηρητή, σε σχέση με ένα άτομο που στέκεται στην άλλη γωνία. Το δωμάτιο Ames είναι προσεκτικά σχεδιασμένο (π.χ. παράθυρα, πλακάκια), ώστε να φαίνεται τετράγωνο όταν κανείς το κοιτάζει από μια μικρή τρύπα του τοίχου (Schacter et al., 2012).
Η σεληνιακή ψευδαίσθηση
Όπως και στο δωμάτιο Ames, η σεληνιακή ψευδαίσθηση είναι ένα φαινόμενο εσφαλμένης αντίληψης απόστασης, που επηρεάζει την αντίληψη του μεγέθους. Η σελήνη φαίνεται μεγαλύτερη όταν βρίσκεται κοντά στον ορίζονται απ’ ό,τι όταν βρίσκεται ψηλά στον ουρανό. Στην πραγματικότητα όμως προβάλλει ίδιου μεγέθους εικόνες στον αμφιβληστροειδή και από τις δύο θέσεις. Ο λόγος εδώ είναι ότι πολλά αντικείμενα, π.χ. δέντρα, κτίρια, παρεμβάλλονται μεταξύ του παρατηρητή και της σελήνης όταν αυτή βρίσκεται στον ορίζοντα. Αυτές οι παρεμβολές την κάνουν να φαίνεται μεγαλύτερη. Ας σημειωθεί ωστόσο πως για το συγκεκριμένο φαινόμενο έχουν δοθεί και άλλες εξηγήσεις (Schacter et al., 2012).
Μορφή και φόντο
Όταν κοιτάζουμε μια εικόνα, κάνουμε αυτόματα διαχωρισμό της μορφής και του φόντου. Συνήθως ως μορφή αντιλαμβανόμαστε τα αντικείμενα που έχουν κάποιο ενδιαφέρον και εμφανίζονται πιο στέρεα από το φόντο (Atkison et al., 2003). Όλοι, για παράδειγμα, αναγνωρίζουμε το δέντρο ως μορφή και τον ουρανό μαζί με το έδαφος ως φόντο.
Τι συμβαίνει όμως στην παρακάτω εικόνα; Ποια είναι η μορφή και το φόντο;
Όταν βλέπουμε δύο πρόσωπα αντικριστά το ένα με το άλλο, τότε αντιλαμβανόμαστε δύο μαύρες μορφές σε ένα άσπρο φόντο. Αντίθετα, όταν βλέπουμε ένα βάζο, τότε το βάζο γίνεται η αντιληπτή άσπρη μορφή μέσα σε ένα μαύρο φόντο.
Παρατηρήστε ότι είναι αδύνατον τα πρόσωπα και το βάζο να εμφανιστούν συγχρόνως. Μάλιστα, αν κοιτάξετε καλά την εικόνα για μερικά λεπτά, θα δείτε πως οι δύο μορφές (βάζο, πρόσωπα) εναλλάσσονται αυτόματα στην αντίληψή σας. Αυτό συμβαίνει γιατί η οργάνωση του φόντου και της μορφής βρίσκεται στον εγκέφαλο και όχι στην εικόνα (Atkison et al., 2003).
Η σημασία του πλαισίου
Όταν αντιλαμβανόμαστε ένα αντικείμενο, δεν βασιζόμαστε μόνο στα εισερχόμενα ερεθίσματα, αλλά και στις γνώσεις ή τις προσδοκίες μας (Atkison et al., 2003). Κατανοούμε, για παράδειγμα, ότι αυτό το τετράγωνο μαλακό αντικείμενο είναι ένα μαξιλάρι, όχι μόνο επειδή αντιλαμβανόμαστε τα χαρακτηριστικά του (π.χ. σχήμα), αλλά και το πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται. Είναι πάνω σε έναν καναπέ στο σαλόνι. Τι θα γινόταν όμως αν συναντούσαμε ένα μαξιλάρι στη μέση της εθνικής οδού; Το σίγουρο είναι πως θα χρειαζόμασταν περισσότερα δευτερόλεπτα για να συνειδητοποιήσουμε τι είναι αυτό που βλέπουμε. Το πλαίσιο παίζει σπουδαίο ρόλο στην αντίληψη. Όταν κάτι βρίσκεται εκτός πλαισίου, η αντίληψη παραβιάζεται και χρειάζονται πιο εντατικές διεργασίες, προκειμένου να καταλάβει ο εγκέφαλος τι βλέπει (Atkison et al., 2003).
Αν θέλετε να «δοκιμάστε» τον εγκέφαλό σας με την ασάφεια του πλαισίου, μπορείτε να κοιτάξετε την παρακάτω εικόνα. Οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν μια γριά γυναίκα. Στο σχέδιο όμως υπάρχει και μια νεαρή γυναίκα. Έχει στραμμένο το πρόσωπό της και μπορεί κάποιος να δει την αριστερή πλευρά του προσώπου της. Το κολιέ της είναι το στόμα της γριάς και το σαγόνι η μύτη της (Atkison et al., 2003).
Η επίδραση του χρονικού, αυτή τη φορά, πλαισίου μπορεί να φανεί στην παρακάτω εικόνα. Αν την κοιτάξετε από τα αριστερά προς τα δεξιά και από πάνω προς τα κάτω, θα δείτε ένα αντρικό πρόσωπο, που σταδιακά γίνεται ολοένα και πιο ασαφές. Αν το κάνετε, όμως, από την αντίστροφη σειρά θα δείτε μια γυναίκα.
Το πλέγμα του Hermann
Θα κλείσουμε το άρθρο με το πλέγμα του Hermann. Σε αυτή την εικόνα, οι γκρίζεςκ κηλίδες που βλέπετε στις διασταυρώσεις δεν είναι παραίσθηση. Είναι ψευδαίσθηση (!) Αν εστιάσετε τα μάτια σας σε μία από αυτές, θα δείτε πως αμέσως εξαφανίζεται. Οι κηλίδες «υπάρχουν» περιφερειακά, φαίνονται δηλαδή μόνο στο περιφερειακό οπτικό πεδίο, και όχι εκεί όπου εστιάζει το μάτι (Atkison et al., 2003).
Η εξήγηση για το πλέγμα του Hermann είναι περίπλοκη, υπό την έννοια ότι εμπλέκει βιολογικούς όρους σχετικά με το οπτικό σύστημα. Η περιγραφή τους ξεπερνά τους σκοπούς του άρθρου. Όποιος ενδιαφέρεται για το συγκεκριμένο θέμα, μπορεί να χρησιμοποιήσει τον όρο “grid illusion” σε κάποια μηχανή αναζήτησης.
Βιβλιογραφία:
Schacter, D.L., Gilbert, D.T., & Wenger, D.M. (2012). Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg.
Atkison R.L., Atkison, R.C., Smith, E.E., Bem, D.J., & Hoeksema, S.N. (2003). Εισαγωγή στην ψυχολογία του Hilgard. Αθήνα: Παπαζήσης.