Στην καθημερινές συζητήσεις μερικές φορές ακούγονται οι λέξεις φοβία και φόβος. Δύο λέξεις παρόμοιες που ίσως για αυτό μας μπερδεύουν και που παρόλο που έχουν διαφορετική έννοια συχνά χρησιμοποιούμε τη μια στη θέση της άλλης.

Ο φόβος όμως είναι κάτι τελείως διαφορετικό από τη φοβία. Είναι ένα από τα πέντε βασικά συναισθήματα που σκοπός του είναι να ετοιμάσει το σώμα αλλά και τον εγκέφαλο  για δράση, φυγή ή μάχη, απέναντι σε ένα πραγματικό κίνδυνο.  Η φοβία από την άλλη ανήκει στο φάσμα των αγχώδη διαταραχών και πρόκειται για έναν έντονο και επίμονο φόβο που στην πραγματικότητα είναι υπερβολικός ή και παράλογος και εμφανίζεται από την αναμονή ή την παρουσία ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης όπως περιγράφεται από το DSM-IV-TR. Οι σωματικές αντιδράσεις και το έντονο άγχος κατά τη διάρκεια ενός φοβικού επεισόδιου σίγουρα δεν εξυπηρετούν στη διαφυγή του ατόμου από μια πραγματικά απειλητική κατάσταση αλλά αντιθέτως δημιουργούν προβλήματα στην καθημερινότητα.

Αφού λοιπόν η φοβία δεν εξυπηρετεί πουθενά από πού πηγάζει;  Μια θεωρία που φαίνεται να δίνει μια ικανοποιητική απάντηση είναι η θεωρία της μάθησης. Το μοντέλο της μάθησης ή συμπεριφορικό όπως παρατηρήθηκε πρώτα από το Pavlov, που συνδύασε στο μυαλό του περίφημου σκύλου τον ήχο του κουδουνιού με την  έκκριση σάλιου και τη λήψη τροφής, και αργότερα από άλλους ερευνητές εξηγεί το πώς ένα ερέθισμα μπορεί να πάψει να είναι ουδέτερο και να αποκτήσει άλλα χαρακτηριστικά αν συνδεθεί αρκετές φορές με ένα άλλο ερέθισμα. Το επίσης γνωστό, αλλά πλέον αμφιλεγόμενο λόγω του μη ηθικού του σχεδιασμού, πείραμα του Watson ο οποίος δημιούργησε σε ένα βρέφος φοβία για τα λευκά ποντίκια και οτιδήποτε έμοιαζε σε αυτά προκαλώντας δυνατό θόρυβο που τρόμαζε το παιδί κάθε φορά που αντίκριζε έναν λευκό αρουραίο μας δείχνει πως ένα ερέθισμα αν συνδυαστεί με ένα επίπονο και τραυματικό γεγονός μπορεί να γεννήσει μια φοβία. Για το συμπεριφορικό μοντέλο η αποφύγει του φοβικού αντικειμένου μπορεί να ανακουφίζει προσωρινά το άγχος συντηρεί όμως και ενισχύει μια μη λειτουργική συμπεριφορά. Επιπλέον σύμφωνα με τη θεωρία της μάθησης μέσω προτύπων του Albert Bandura ο συνδυασμός δύο διαφορετικών ερεθισμάτων που οδηγήσουν σε μια φοβία μπορεί  να μην είναι βιωματικό προϊόν αλλά να συμβεί και μόνο με την παρατήρηση ή την πληροφόρηση μιας κατάστασης που μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον κάποιου. Όπως λοιπόν φαίνεται εκ’ των πραγμάτων οποιοδήποτε ερέθισμα θα μπορούσε να μετατραπεί σε φοβία αν συνδυαστεί ανάλογα. Έτσι έχουμε μια μεγάλη γκάμα που περιλαμβάνει και σπάνιες και περίεργες φοβίες  που όμως μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις μεγάλες κατηγορίες:

• τις ειδικές φοβίες, που θεωρούνται απλές καθώς ένα ερέθισμα προκαλεί την φοβική αντίδραση και χωρίζονται στις εξής υποκατηγορίες: των ζωών (περιλαμβάνονται τα έντομα και τα ερπετά), του φυσικού περιβάλλοντος (π.χ λίμνη, θαλασσα), των καταστάσεων (π.χ. ασανσέρ, πλοίο), του αίματος, ένεση, τραύματος (απο μόνα τους μια κατηγορία) και του άλλου τύπου (π.χ. ασθένεια).
•  Την αγοραφοβία η οποία θεωρείται σύνθετη αφού μπορεί να παρουσιαστεί, όχι από το ίδιο συγκεκριμένο ερέθισμα όπως στις ειδικές φοβίες, αλλά εκεί που το άτομο θα αισθανθεί ανασφάλεια, θα έχει δυσκολία στη διαφυγή και θα είναι μόνο χωρίς κάποιο οικείο πρόσωπο κοντά του (πλατείες, πολυκαταστήματα κ.α.). Η αγοραφοβία τις περισσότερες φορές συνδυάζεται  με κρίσεις πανικού.
• Την κοινωνική φοβία, επίσης σύνθετη, που σχετίζεται με την κοινωνική αλληλεπίδραση και τους φόβους που δημιουργούνται από τη ιδέα της ταπείνωσης, της αμηχανίας και των επιδόσεων όταν κάποιος πρέπει να εκτεθεί σε κοινό ή να παραβρεθεί σε κοινωνικές εκδηλώσεις.

Για να διαγνωσθεί φοβία θα πρέπει να έχουν συμβεί παραπάνω από δυο φοβικά επεισόδια και να παρουσιάζονται αρκετά από τα παρακάτω αυτόνομα συπτώματα. Αύξηση των καρδιακών ρυθμών, εφίδρωση, μυϊκή ένταση, ανακάτεμα στο στομάχι κ.α. ενώ στην περίπτωση της αγοραφοβίας που συνδυάζεται με κρίση πανικού εμφανίζονται επιπλέον δυσκολία στην αναπνοή, αίσθημα πνιγμού, μούδιασμα, απώλεια έλεγχου,  ζάλη, λιποθυμία, αίσθημα αποκοπής από τον εαυτό ή ανυπαρξίας. Οι περισσότερες φοβίες  συνδυάζονται με κάποια άλλη διαταραχή και συνήθως αυτή είναι η αγχώδης γενικευμένη διαταραχή.

Στη  θεραπεία της φοβίας, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο φάσμα, ο θεραπευμένος καθοδηγείται να συμμετάσχει σε μια σειρά από ασκήσεις βασισμένες στο γνωστικό-συμπεριφορικό μοντέλο με κύρια τη σταδιακή έκθεση του ατόμου στο φοβικό ερέθισμα, μέχρι να μειωθούν τα συμπτώματα που εμφανίζονται. Συγχρόνως τεχνικές χαλάρωσης αλλά και άλλες τεχνικές συμπληρώνουν την προσπάθεια για θεραπεία.

Επομένως για τις φοβίες υπάρχει αποτελεσματική θεραπεία και αρκετά εργαλεία βρίσκονται στην υπηρεσία του ψυχοθεραπευτή για να βοηθησουν τον άνθρωπο που υποφέρει να απαλλαγεί απο αυτές. Αξίζει η προσπάθεια για μια ζωή, με φόβο όταν είναι απαραίτητος, χωρίς φοβίες που δεν εξυπηρετούν πουθενά.

Πηγές

Feltham, C.,  Horton, I. (2001) Οδηγός συμβουλευτικής και ψυχοθεραπείας, Γεωργοπούλου Π., Κουσουνέλου Η., Λαζοπούλου Ο., Οθείτη Ε. (μεταφ.), Μοίραλη, Π. (επιμέλεια εκδ.), Ασημάκης Π. (επιστημονική επιμ.), εκδόσεις Π. Ασημάκης

First, M. B., Frances, A. and Pincus, H.A. (2006) DSM-IV-TR Εγχειρίδιο διαφορικής διάγνωσης, Φινέτη Κ. (μεταφ.), Λύκουρας Ε., Μιχόπουλος Α. (επιμ.) Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης

Getzfeld, A.R. (2009) Βασικά στοιχεία ψυχοπαθολογίας, Μεσσήμης Λ., (επιστημονική επιμ.), εκδόσεις GOTSIS

Saul McLeod published 2008, updated 2014, Classical Conditioning,http://www.simplypsychology.org/classical-conditioning.html