Ψυχολογία | Ελληνικός κινηματογράφος και μηχανισμοί άμυνας- Μέρος Α

Οι ηλικίες άνω των τριάντα έχουνε μεγαλώσει επί το πλείστον με τις ταινίες από τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο. Οι περισσότεροι τις έχουμε δει δεκάδες φορές, ξέρουμε τι θα γίνει στην επόμενη σκηνή και μερικές από τις ατάκες των ηθοποιών που παίζουν σε αυτές. Επίσης, αρκετοί από εμάς τουλάχιστον για μια φορά στη ζωή μας έχουμε ακούσει ή συζητήσει για τον Freud και τις θεωρίες του, κάποιοι άλλοι έχουμε διαβάσει ένα βιβλίο ανάλογου περιεχομένου, ενώ μερικοί μπορεί να έχουν παρακολουθήσει ένα σεμινάριο γύρω από την ψυχανάλυση ή την ψυχοδυναμική προσέγγιση. Πώς συνδυάζονται όμως αυτά τα δύο; Θα δούμε.

Ο Freud λοιπόν, ένας από του πρωτοπόρους της ψυχολογίας και ψυχιατρικής, εκτός των άλλων καινοτόμων για την εποχή του ιδεών και όρων που εισήγαγε μίλησε για τη προσωπικότητα, τη δομή της και πως αυτή χωρίζεται σε τρία μέρη: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ. Ισχυρίστηκε ότι το Εκείνο υπάρχει πριν τη γέννηση μας, είναι το ασυνείδητο κομμάτι μας, είναι πρωτόγονο, ενστικτώδες, δίνει την ενέργεια που χρειαζόμαστε για να επιβιώσουμε και σχετίζεται αρκετά με την απόλαυση αλλά και με την καταστροφή. Το Εγώ ξεκινάει την ανάπτυξη του από τη γέννηση μας και ύστερα, σχετίζεται με την πραγματικότητα όπως τη βιώνουμε, περιλαμβάνει τη δημιουργική, λειτουργική και λογική σκέψη και αρκετό μέρος της δουλείας του είναι να επιβληθεί στις πρωτόγονες ορμές του Εκείνου. Το Υπερεγώ τώρα αναπτύσσεται αργότερα και μετά την ηλικία των τεσσάρων χρόνων, είναι οι ηθικές κοινωνικές αξίες του ανθρώπου όπως τις διδάσκεται, δουλεία του είναι να εγκρίνει ή να απορρίπτει επιθυμίες και συμπεριφορές, λειτουργεί σαν συνείδηση και ασχολείται με τη συμμόρφωση στους κανόνες και στους νόμους.

Το ιδανικό για τα τρία μέρη της προσωπικότητα είναι να συνεργάζονται αρμονικά και για αυτό το Εγώ παίζει αρκετά το ρόλο του διαιτητή μεταξύ των άλλων δύο προσπαθώντας να συνδυάσει τις ορμές με τις ηθικές αξίες του ατόμου. Αρκετές φορές και όταν αυτό δεν επιτυγχάνεται ο άνθρωπος βιώνει άγχος και ενοχές που για να τα καταπολεμήσει και να αμυνθεί μπαίνουν σε λειτουργία ασυνείδητα οι μηχανισμοί άμυνας που διαθέτει για να επανέλθει η ισορροπία. Από μια σειρά μηχανισμών άμυνας επιλέγουμε και χρησιμοποιούμε συνήθως αυτούς που ταιριάζουν περισσότερο στην ιδιοσυγκρασία μας και αυτούς που στο παρελθόν ήταν πιο αποτελεσματικοί. Ποιοι είναι όμως οι μηχανισμοί άμυνας και τι ακριβώς κάνουν;

Επειδή λοιπόν η τέχνη αντιγράφει τη ζωή και το αντίθετο, ας δούμε μερικούς μηχανισμούς άμυνας σε συνδυασμό με κάποια από τις παλιές, αξέχαστες και αγαπημένες ελληνικές ταινίες:

Πρωτόγονη απόσυρση είναι η διαδικασία αυτή κατά την οποία το άτομο επιλέγει να αποσυρθεί από κοινωνικές ή διαπροσωπικές σχέσεις με σκοπό την αποφυγή του άγχους και να κλειστεί σε ένα δικό του φανταστικό κόσμο. Στη ταινία “Η χιονάτη και τα εφτά γεροντοπαλίκαρα” η ηρωίδα για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες και το άγχος που τις προκαλούν πλάθει και χρησιμοποιεί φανταστικές ιστορίες.
Άρνηση είναι η αυτόματη αντίδραση, στην πιο απλή μορφή του το όχι που μπορεί να πει κάποιος όταν ακούσει μια άσχημη είδηση, της αποδοχής της πραγματικότητας που σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να είναι σωτήρια για τον άνθρωπο που χρησιμοποιεί αυτόν τον μηχανισμό γιατί βοηθάει στη διαχείριση μεγάλης και ξαφνικής ποσότητας άγχους. Στο “Το κοροϊδάκι της πριγκηπέσσας” η ηρωίδα παρόλο την οικονομική καταστροφή που έχει πάθει συνεχίζει να συμπεριφέρεται σαν να μην έχει γίνει απολύτως τίποτα αρνούμενη να αποδεχτή την πραγματικότητα.
Παντοδύναμος έλεγχος είναι το αποτέλεσμα της εντύπωσης που έχουμε σαν βρέφη ότι όλα ξεκινάνε από εμάς και ότι μπορούμε να ελέγχουμε και να εξουσιάζουμε τα πάντα. Είναι χαρακτηριστική άμυνα που συναντάμε αρκετά σε άτομα που παρουσιάζουν παραβατική συμπεριφορά καθώς στοχεύει στην απόκτηση της απόλαυσης και της δύναμης. Στον κινηματογράφο υπάρχουν πολλοί τέτοιοι ρόλοι, σχεδόν ένας σε κάθε ταινία. Στον “ κατήφορο” ένας από τους πρωταγωνιστές με τις πράξεις τους προσπαθεί να δείξει ότι έχει τη δύναμη να τιμωρήσει όσους αντιδρούν απέναντι του χωρίς κανένα ηθικό ενδοιασμό.
Πρωτόγονη εξιδανίκευση και η αναπόφευκτη συνέχεια της η υποτίμηση είναι η πεποίθηση που έχουμε από μικρά παιδιά ότι οι γονείς μας είναι υπεράνθρωποι και ικανοί να κάνουν τα πάντα. Σαν ενήλικες πια εξιδανικεύουμε ανθρώπους και καταστάσεις για να καλύψουμε τις δικές μας ατέλειες. Η υποτίμηση που ακολουθεί είναι η φυσική εξέλιξη καθώς αυτό που του έχουμε προσδώσει ιδιαίτερη αξία, παραπάνω από ότι θα έπρεπε, απομυθοποιείται αργά ή γρήγορα. Το “Μια Ιταλίδα από την Κυψέλη” παρουσιάζει την εξιδανίκευση των Ευρωπαίων γυναικών από μια Ελληνίδα και την αναπόφευκτη απομυθοποίηση τους στο τέλος της ταινίας.
Προβολή είναι όταν προβάλουμε στον άλλον τις δικές μας προσωπικές επιθυμίες, ατέλειες ή αδυναμίες και ορμές. Το πρόσωπο απέναντι μας αποκτάει τα χαρακτηριστικά και τα συναισθήματα που τελικά είναι μόνο δικά μας. Στην ταινία “Μακρυκωσταίοι και Κωντογιώργηδες” οι γηραιότεροι προβάλουν τις επιθυμίες, τα συναισθήματα και τις δικές τους ηθικές αξίες στους νεότερους με σκοπό τη συνέχιση της προϋπάρχουσας βεντέτας.
Παλινδρόμηση είναι η επιστροφή του ενήλικα σε παιδικές και επομένως γνωστές και ασφαλείς συμπεριφορές με σκοπό την εύνοια των άλλων, τη μείωση του άγχους και την αποφυγή των προβλημάτων. Στην ταινία “Είναι ένας τρελός, τρελός Βέγγος” ο πρωταγωνιστής αφού βρίσκει τον πατέρα του που είχε χάσει από μικρός παλινδρομεί αρκετές φορές και συμπεριφέρεται σαν παιδί.