Ελληνικός κινηματογράφος και μηχανισμοί άμυνας- Μέρος Β

Η προσπάθεια του Εγώ να επαναφέρει την ομαλή λειτουργία και ισορροπία και έτσι να ανακουφιστεί έστω και προσωρινά το άτομο που βιώνει μια δυσάρεστη κατάσταση είναι αυτή που επιστρατεύει τους μηχανισμούς άμυνας. Η ψυχαναλυτική θεωρία εισάγοντας τους και ερευνώντας τους πρόσφερε πολλά στη γνώση και αιτιολόγηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται παραπάνω από δεκαεφτά με κάποιους πιο συνηθισμένους, άλλους πιο εύκολα αναγνωρίσιμους και ορισμένους που θεωρούνται πιο ώριμοι ή ανώτεροι. Ας δούμε ακόμα μερικούς όπως αποτυπώνονται στα καρέ της μεγάλης οθόνης.

• Απώθηση είναι η άμυνα εκείνη που χρησιμοποιεί την λήθη για να θαφτούν κάποιες ανεπιθύμητες παρορμήσεις ή μια τραυματική εμπειρία. Η καταστολή του άγχους επιτυγχάνεται καθώς αυτό που ενοχλεί φεύγει από το συνειδητό κομμάτι του εαυτού μας. Στη ταινία “Το τρένο του χωρισμού” η ηρωίδα παθαίνει αμνησία για να αμυνθεί απέναντι στις τραυματικές εμπειρίες που βιώνει και ξαναβρίσκει τη μνήμη της μετά από ένα επίσης ισχυρό σοκ.
• Μετουσίωση είναι ο αμυντικός μηχανισμός κατά τον οποίο για να μπορέσει κάποιος να εξωτερικεύσει τις ορμές του που δεν είναι αποδεκτές στον κοινωνικό περίγυρο τις μεταμορφώνει σε κάτι πιο αποδεκτό και έτσι τις βγάζει από μέσα του. Στο “Ζητείται ψεύτης” ο ήρωας που του αρέσει να λέει ψέματα το δηλώνει ως επάγγελμα με σκοπό να βγάλει το άγχος που του προκαλεί η ανάγκη του αυτή.
• Μετάθεση είναι η μεταφορά του συναισθήματος όχι σε αυτόν που το προκάλεσε αλλά σε κάποιον τρίτο που πιθανόν να είναι και πιο ανίσχυρος για να αντιδράσει και να συγκρουστεί.  Στην ταινία “Της κακομοίρας” ο αδύναμος μπακαλάκος μετά τις επιπλήξεις που δέχεται από το αφεντικό  του αρκετές φορές τα βάζει με τα προϊόντα του καταστήματος και ξεσπάει σε αυτά.
• Η εκλογίκευση είναι η  προσπάθεια να δώσουμε λογικές ερμηνείες για οτιδήποτε μας γεμίζει άγχος. Έτσι χρειαζόμαστε ένα αποδεκτό άλλοθι για μια μη αποδεκτή πράξη  ή βρίσκουμε μια καλή δικαιολογία για ένα γεγονός που δεν είχε θετική έκβαση. Στην ταινία “Μανταλένα”  ο ιερέας του χωριού για να μπορέσει να βοηθήσει τη φτωχή οικογένεια χωρίς να έχει τύψεις για τη πράξη του, δικαιολογεί τον εαυτό του λέγοντας πως ο θεός έχει αφήσει αυτό τον τόπο επομένως πρέπει να δράσει ο ίδιος.
• Ταύτιση είναι ο μηχανισμός άμυνας που το άτομο για να ξεπεράσει το άγχος ταυτίζεται, όπως έχει μάθει από την παιδική του ηλικία να λειτουργεί απέναντι στους ισχυρούς άλλους που δε μπορεί να νικήσει (μητέρα, πατέρας),  με άλλα σημαντικά πρόσωπα ή καταστάσεις. Στη ταινία “Ένας άφραγκος Ωνάσης” θεωρούν τον ήρωα, ενώ αυτό δεν ισχύει, πάμπλουτο και ισχυρό και αυτός συμπεριφέρεται με αυτό τον τρόπο και ταυτίζεται με αυτό.

• Ηθικοποίηση είναι η τοποθέτηση της ταμπέλας της ηθικής σε οποιαδήποτε ασυνείδητη ή συνειδητή επιθυμία έχει κάποιος με σκοπό να έχει ένα καλό άλλοθι για τις πράξεις του.  Στη ταινία “H ωραία των Αθηνών” ‘ένας από τους πρωταγωνιστές  προσπαθεί να ικανοποιήσει τους δικούς του απώτερους στόχους με τη βοήθεια ενός συμβουλίου από νομοταγείς πολίτες.
• Διάσχιση, ένας εντυπωσιακός μηχανισμός που επιστρατεύεται για να μπορέσει κάποιος να αντέξει ένα μεγάλο ψυχικό φορτίο, είναι η άμυνα αυτή που ωθεί τον άνθρωπο να χωριστεί σε δύο ή σε περισσότερες προσωπικότητες χρειάζεται για να αντέξει ένα ψυχολογικό τραύμα. Στην ταινία “O Ανακατωσούρας” ο πρωταγωνιστής για να αντέξει την πεθερά του αλλά και για να κάνει πράγματα που δεν είχε το θάρρος χρησιμοποιεί αυτό τον μηχανισμό.
• Διχοτόμηση του εγώ είναι η εντύπωση που αποκτάει το βρέφος ότι όλος ο κόσμος χωρίζεται σε κακό (όταν η μητέρα του είναι μακριά) ή καλό (όταν είναι κοντά). Σαν άμυνα οι άνθρωποι που τον χρησιμοποιούν διαιρούν τον κόσμο σε δύο αντίθετους πόλους ανίκανοι  να βιώσουν την πραγματικότητα στην ενδιάμεση κατάσταση. Στη ταινία “Δεσποινίς Διευθυντής”  στη πασίγνωστη σκηνή του τηλεφώνου που η πρωταγωνίστρια μιλάει μια γλυκά και μια απότομα, από το ένα άκρο στο άλλο, μπερδεύοντας το συνομιλητή της.
• Ακύρωση έχουμε όταν με μια πράξη προσπαθούμε να ακυρώσουμε κάτι που έχουμε διαπράξει, το θεωρούμε λάθος και επομένως μας γεμίζει ενοχές. Θα μπορούσε να θεωρηθεί σχεδόν μαγική τελετουργία καθώς μια απλή διαδικασία μπορεί σχεδόν να εξαλείψει κάτι τερατώδες.  Στο “Ένα βότσαλο στη λίμνη” ο τσιγκούνης σύζυγος στο τέλος της ταινίας αφού έχει ξοδέψει πολλά χρήματα το προηγούμενο βράδυ διασκεδάζοντας με γυναικεία παρέα προσπαθεί να εξιλεωθεί προσφέροντας στη γυναίκα του δώρα.
• Μόνωση του συναισθήματος είναι όταν κάποιος ζει μια εμπειρία χωρίς το συναίσθημα που θα έπρεπε να τη συνοδεύει. Σε αρκετές ταινίες που παρουσιάζουν ηρωικές μάχες και ιστορικά γεγονότα οι πρωταγωνιστές οδεύουν προς το κίνδυνο και ενδεχομένως προς το θάνατο τους χωρίς το ανάλογο συναίσθημα.

Οι παραπάνω συνδέσεις των μηχανισμών άμυνας με παλιές αγαπημένες ελληνικές ταινίες κρύβει μέσα της τόσο το σεβασμό για τον Freud και τους συνεχιστές του έργου του όσο και για τον ελληνικό κινηματογράφο που με αυτόν γαλουχήθηκαν γενιές και γενιές.

Πηγές:

Μαρία Μαλικιώση – Λοΐζου, Μ. (1999). Συμβουλευτική Ψυχολογία, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

McWilliams, N. (2000). Ψυχαναλυτική διάγνωση, (επιμελ.) Αναγνωστοπούλου Τ., Τριλίβα Σ., (μετάφ.) Καραμπέτσου Α., Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.