Οι περισσότεροι έχουμε βρεθεί στη δυσάρεστη θέση να αναζητούμε μια απάντηση σε ένα ερώτημα, την οποία είμαστε βέβαιοι πως γνωρίζουμε, αλλά παρ’ όλ’ αυτά δεν μπορούμε να ανασύρουμε από τη μνήμη μας. Ίσως ένα κλασικό παράδειγμα εδώ είναι οι εξετάσεις σε κάποιο γνωστικό αντικείμενο. Πόσοι όμως από εμάς έχει τύχει να βρούμε την απάντηση, τυχαία, την επόμενη ημέρα, ενώ εκτελούσαμε μια εντελώς άσχετη ενέργεια με το πρόβλημα; Αν θέλουμε να περιγράψουμε αυτό το φαινόμενο με μία λέξη, μπορούμε να πούμε: «Εύρηκα!»
Το 1962, ο κοινωνικός ψυχολόγος Graham Wallas περιέγραψε τα στάδια της δημιουργικής σκέψης που οδηγείται στη λύση φαινομενικά από το πουθενά. Η θεωρία του, η Τέχνη της Σκέψης, προέκυψε έπειτα από προσωπικές του παρατηρήσεις, αλλά και μαρτυρίες επιφανών ατόμων, όπως του Γάλλου μαθηματικού και φυσικού Jules Henri Poincaré.
Το πρώτο στάδιο του Wallas ονομάζεται προετοιμασία. Εδώ το άτομο επεξεργάζεται συνειδητά το πρόβλημα, βρίσκει πιθανές λύσεις, τις εξετάζει, τις απορρίπτει ή τις διατηρεί ως σχετικές. Αυτό το στάδιο αφορά γενικότερα τη λύση προβλημάτων και όλοι οι άνθρωποι περνούμε από δω. Ακολουθεί το στάδιο της επώασης, όπου το άτομο εγκαταλείπει εντελώς το πρόβλημα και ασχολείται με άλλα πράγματα. Έπειτα από ένα χρονικό διάστημα, η λύση εμφανίζεται απρόσμενα, διορατικά. Το στάδιο αυτό ονομάζεται φωτισμός. Η λύση μπορεί να έχει αλληγορική μορφή ή να εμφανίζεται ως σύνθεση προηγούμενων ιδεών που, ως ξέχωρες τότε, δεν οδηγούσαν στη λύση του προβλήματος. Τέλος, σύμφωνα με τον Wallas, έχουμε το στάδιο της επαλήθευσης. Το άτομο επιστρέφει στη συνειδητή επεξεργασία του προβλήματος και της λύσης. Εξετάζει τα δεδομένα και τα αξιολογεί ως προς την ορθότητα και τη χρησιμότητά τους (Ευκλείδη, 2011).
Από την επώαση στον φωτισμό: Πώς όμως η λύση έρχεται ξαφνικά;
Καθώς το άτομο δεν ασχολείται με το πρόβλημα, απομακρύνει από τη μνήμη του εσφαλμένες προσεγγίσεις και άχρηστες πληροφορίες. Αναδιοργανώνει στη μνήμη του τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας, καθώς και τα γνωστικά σχήματα που είχε διαμορφώσει. Με λίγα λόγια, επεξεργάζεται το πρόβλημα σε ασυνείδητο επίπεδο. Ίσως μάλιστα το πρόβλημα να επανεμφανίζεται ανά διαστήματα στον νου του χωρίς να το ελέγχει – αυτό που λέμε «με τρώει η σκέψη». Η παρουσία του προβλήματος υποδηλώνει ακριβώς ότι η επεξεργασία υφίσταται, παρότι το άτομο δεν την αναγνωρίζει και δεν την επιχειρεί συνειδητά. Αν είναι τυχερό, λοιπόν, θα περάσει στο στάδιο του φωτισμού.
Είναι σημαντικό να έχουμε στον νου μας πως η διορατική λύση ενός προβλήματος προϋποθέτει την προηγούμενη ενασχόλησή μας με το πρόβλημα, αλλά και το ευρύτερο πλαίσιο που αυτό εντάσσεται (π.χ. μαθηματικά). Ακόμη και αν πρόκειται για πρόβλημα της καθημερινής ζωής, προκειμένου να βρεθεί η λύση, το άτομο οφείλει προηγουμένως να έχει ασχοληθεί με αυτό. Με άλλα λόγια, ο φωτισμός δεν είναι μια μαγική διεργασία. Η ενορατική του μορφή οφείλεται στην προηγούμενη, συνειδητή και ασυνείδητη, επεξεργασία του γνωστικού υλικού (Ευκλείδη, 2011).
Εφαρμογές στην καθημερινή ζωή
Σε περίπτωση, λοιπόν, που έχετε απασχολήσει πολύ τον εαυτό σας με ένα πρόβλημα, αδυνατώντας να βρείτε την απάντηση που ζητάτε, ίσως είναι καλό να κάνετε ένα διάλειμμα. Σύμφωνα με τα στάδια του Wallas, το διάλειμμα δεν ισοδυναμεί πάντοτε με παραίτηση. Αντίθετα, μπορεί να αποδειχθεί λειτουργικό.
Να σημειωθεί εδώ πως ο ύπνος λειτουργεί συχνά ως στάδιο επώασης. Οι ειδικοί συνιστούν έναν καλό ύπνο σε περίπτωση που προηγουμένως έχετε εμπλακεί σε νοητική δραστηριότητα. Ο ύπνος βοηθά τόσο στη μνήμη όσο και στη γνωστική επεξεργασία. Αναδομεί το γνωστικό υλικό και αποβάλλει τα άχρηστα στοιχεία (Schacter, Gilbert, & Wenger, 2012).
Παρ’ όλα αυτά, κανείς δεν εγγυάται ότι το στάδιο του φωτισμού θα επέλθει στο τέλος. Πολλές φορές, ακόμη και μετά από ασυνείδητη επεξεργασία, η λύση δεν έρχεται ποτέ. Δεν γνωρίζουμε άλλωστε πώς ακριβώς λειτουργούν τα στάδια του Wallas, ούτε και την ακριβή τους διάρκεια. Σίγουρα, πάντως, ένα νοητικό διάλειμμα αξίζει τον κόπο.
Βιβλιογραφία:
Ευκλείδη, Α. (2011). Ψυχολογία της σκέψης. Αθήνα: Πεδίο.
Popova, M. The Art of Thought: A Pioneering 1926 Model of the Four Stages of Creativity. Ανακτήθηκε από: https://www.brainpickings.org/2013/08/28/the-art-of-thought-graham-wallas-stages/
Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wenger, D. M. (2012). Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg.
