Το χρώμα είχε την δική του ιστορία

Όταν κοιτάμε ένα έργο τέχνης, έναν πίνακα ζωγραφικής, συνήθως επικεντρωνόμαστε στο θέμα του, σε πρόσωπα που απεικονίζονται και τις εκφράσεις αυτών ή ποια συναισθήματα μας γεννιούνται. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που θα έμπαιναν σε διαδικασία να σκεφτούν τα ίδια τα χρώματα που έχει διαλέξει ο καλλιτέχνης. “Μα, τι ενδιαφέρον έχει το χρώμα;” Το χρώμα, και πιο συγκεκριμένα οι χρωστικές ουσίες, ή, διαφορετικά, οι βαφές, παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο και, μάλιστα, έχει τη δική του μοναδική και, καμιά φορά, τοξική ιστορία.

Ο Βερμέερ σχεδόν φαλίρισε την οικογένεια του χρησιμοποιώντας το ultramarine, το πιο ακριβό μπλε χρώμα που βλέπουμε στον διάσημο του πίνακα «Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι». Ο μυστηριώδης  θάνατος του Ναπολέοντα φημολογείται πως οφείλεται σε σταδιακή δηλητηρίαση από το αρσενικό που περιείχαν οι ταπετσαρίες στην τελευταία κατοικία του στο νησί της Αγίας Ελένης. Ακόμα δεν έχεις πειστεί πως το χρώμα έχει τη δική του ιστορία; Πάμε να δούμε κάποια παραδείγματα εκτενώς.

“Γυναίκα με δύο κυρίους” του Γιοχάνες Βερμέερ

Ο Βερμέερ μας έχει δώσει μια σκηνή αποπλάνησης όπου ο ένας κύριος προσφέρει στη νεαρή κοπέλα ένα ποτήρι κρασί, ενώ ο συνοδός του παραμένει στη σκοτεινή γωνία. Εύκολα το μάτι μας αιχμαλωτίζεται από το φόρεμα της κοπέλας, του οποίου το χρώμα δηλώνει την σαγηνευτική ατμόσφαιρα. Αρχικά, ο Βερμέερ χρησιμοποίησε το χρώμα βερμιγιόν (vermillion) για το φόρεμα και, στη συνέχεια, για να αυξήσει την ένταση του, πρόσθεσε και ερυθρόδανο (rose madder).

Το βερμιγιόν (vermillion) είναι το κυρίαρχο κόκκινο χρώμα από την αρχαία Κίνα στη φυσική του μορφή, το κιννάβαρι, μέχρι και τον 19ο αιώνα, στην τεχνητή του μορφή. Η χρήση του πια έχει περιοριστεί λόγω της τοξικότητας του, καθώς περιέχει υδράργυρο. Εργάτες σε ορυχεία στην αρχαιότητα είχαν χάσει τη ζωή του από δηλητηρίαση εξαιτίας αυτού του μεταλλεύματος.  Το ερυθρόδανο είναι το χρώμα που δάνεισε στο φόρεμα τις πιο πορτοκαλί, εκτυφλωτικές λεπτομέρειες. Λέγεται και ριζάρι, μιας και προέρχεται από τις ρίζες ενός θαμνοειδούς φυτού,  το rubia tinctorum. Αποδίδει πλήθος αποχρώσεων και αυτό χρησιμοποιείται από τα προϊστορικά χρόνια, χωρίς να έχει παρατηρηθεί κακόβουλη δράση.

 “Στη Λίμνη του Δάσους της Βουλώνης” της Μπερτ Μοριζό

Στον πίνακα της Γαλλίδας ζωγράφου Μπερτ Μοριζό το μάτι διακρίνει μία ήσυχη μέρα στη λίμνη. Το πράσινο που έχει χρησιμοποιήσει η καλλιτέχνης έχει να μας πει μια διαφορετική ιστορία. Το σμαραγδί πράσινο (emerald green) που βλέπουμε ανακαλύφθηκε για να αντικαταστήσει το πράσινο του Scheele, το οποίο περιείχε αρσενικό. Απέκτησε γρήγορα μεγάλη ζήτηση και πέρα από την χρήση του στη ζωγραφική, έγινε και οικιακή χρήση αλλά και ως βαφή για ενδύματα. Το σμαραγδί, ωστόσο, απαγορεύτηκε το 1900, με την υποψία να έχει δηλητηριάσει πολλούς πολίτες από τις αναθυμιάσεις του μέχρι τότε, λόγω της βάσης του που ήταν, και σ’ αυτό το χρώμα, το αρσενικό. Έτσι, η όμορφη μέρα στον πίνακα της Μοριζό μάλλον αποκτά έναν δυσοίωνο αέρα.

“Το δείπνο του Βαλτάσαρ” του Ρέμπραντ

Το κίτρινο του κασσίτερου (lead tin yellow) είναι ένα χρώμα με μεγάλη ιστορία. Είναι το κίτρινο που χρησιμοποίησαν όλοι οι σπουδαίοι ζωγράφοι κατά την Αναγέννηση, όπως ο Ρέμπραντ και ο Τιτσιάνο. Το οξείδιο αυτό κασσίτερου και μολύβδου, ανάλογα με τον τύπο του, είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα πλήθος κίτρινων αποχρώσεων. Η χρήση του ήταν ευρεία έπειτα από την ανακάλυψη του τον 13ο αιώνα. Τον 18ο, ωστόσο, παύουμε να τον συναντάμε σε πίνακες, γεγονός που ίσως να οφείλεται στην τοξικότητα του λόγω του μολύβδου.

“Ίριδες” του Κλωντ Μονέ

Το μωβ είναι ένα χρώμα που πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο δεν θα συναντήσεις εύκολα. Γιατί, άραγε; Μέχρι τον 19ο αιώνα, το μωβ ήταν συνήθως αποτέλεσμα του συνδυασμού κόκκινου και μπλε. Η δική του ιστορία μέλλεται να ξεκινήσει το 1859, όταν έγινε η πρώτη επιδιωκόμενη προσπάθεια να δημιουργηθεί μια αμιγώς μωβ βαφή και τότε προέκυψε το μωβ του κοβαλτίου (cobalt violet). Παραδόξως, ύστερα από προσεκτική επεξεργασία, δεν παρουσιάζει τοξικότητα. Το νέο βιολετί χρώμα αγκάλιασαν οι Ιμπρεσιονιστές, με τον Μανέ να δηλώνει πως αυτό είναι το πραγματικό χρώμα του αέρα και τον Μονέ να μας το αποδεικνύει με τους πίνακες του.

 “Συμφωνία σε Λευκό, Νο 1: Το Λευκό Κορίτσι” του Τζέιμς Μακνίλ Γουίσλερ 

Λευκό σε υπερβολή. Στον πίνακα, στον τίτλο. Κι όμως, όταν κοιτάμε προσεκτικά, αντιλαμβανόμαστε ένα λευκό “λεκιασμένο”. Ο καλλιτέχνης έχει διαλέξει τον λευκό μόλυβδο (lead white). Η χρήση του ξεκινά κατά την αρχαιότητα και αγγίζει και τον 19ο αιώνα.  Λωρίδες μολύβδου χρησιμοποιούσαν κατά την παραγωγή και έδινε αυτό το αποτέλεσμα. Ο μόλυβδος και η δηλητηριώδης δράση του θα αποτελέσουν ανασταλτικούς παράγοντες.

Ίσως, τώρα, να έχεις πειστεί πως όντως κάθε χρώμα έχει τη δική του ιστορία. Σίγουρα τα παραπάνω χρώματα, κάποια αθώα και κάποια μη, μας δίνουν μια βαθύτερη γνώση για την ιστορία της τέχνης και το τι γίνεται “στα παρασκήνια” της δημιουργίας των αγαπημένων μας έργων τέχνης. Σήμερα, ύστερα από νομοθετικές ενέργειες, τα χρώματα εκείνα με μεγάλη τοξικότητα έχουν απαγορευτεί και έχουν αντικατασταθεί. Σε κάθε περίπτωση, εμείς αναγνωρίζουμε μια βασική ιδιότητα της τέχνης: να αναδεικνύει το όμορφο, χωρίς να έχει κάνει βήματα από το επικίνδυνο.

Πηγές:

Kelly Grovier, From Picasso and Hokusai’s Prussian Blue to Vermeer’s shade of red: A history of art in 7 colours. Ανακτήθηκε από: https://www.bbc.com/culture/article/20230428-a-history-of-art-in-7-colours

Colour Story: Vermilion. Ανακτήθηκε από: https://www.winsornewton.com/na/articles/colours/spotlight-on-vermilion/

Χρώματα βαφές: Οι βαφές κατά την Αναγέννηση και την πρώιμη εποχή της εκβιομηχάνισης Ανακτήθηκε από:https://xromata.com/?p=12321 (emerald green),  https://xromata.com/?p=11221 (Λευκός μόλυβδος), https://xromata.com/?p=11392 (lead tin yellow), https://xromata.com/?p=13207 (cobalt violet)