Η Πρωτόγονη Τέχνη και ο Πριμιτιβισμός μέσα στη Μοντέρνα Τέχνη

Το πρωτόγονο στοιχείο μέσα στη Μοντέρνα Τέχνη

Είναι ευρέως γνωστό πως η Πρωτόγονη Τέχνη ασκεί, όχι απλά μια μορφολογική επιρροή στην Τέχνη με μοναδικό στόχο την απομάκρυνση από το παραδοσιακό ή το κλασικό, αλλά αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η Μοντέρνα Τέχνη. Αν εντοπίσει κανείς τα στοιχεία που καθορίζουν κυρίως τη Μοντέρνα Τέχνη: Έκφραση, Αφαίρεση, Διερεύνηση του Υποσυνειδήτου θα διαπιστώσει πως τα ίδια ακριβώς στοιχεία ορίζουν και την Πρωτόγονη Τέχνη. Έτσι, η επιρροή του πρωτόγονου στοιχείου στη Μοντέρνα Τέχνη μοιάζει καθοριστική και ουσιώδης.

Τί ορίζουμε «Πρωτόγονη τέχνη» 

Ο όρος αυτός είναι μάλλον, ένας γενικός, αλλά και αμφιλεγόμενος/αναχρονιστικός όρος που περιγράφει τα πολιτιστικά προϊόντα που χρησιμοποιούσαν οι «πρωτόγονοι» λαοί. Οι φυλές, δηλαδή που σύμφωνα με τα πρότυπα της Δύσης ορίζονται ως πολιτισμοί με χαμηλή τεχνολογική ανάπτυξη. Ως Πρωτόγονη Τέχνη (εξωτική) θεωρείται, μεταξύ άλλων, η Αφρικανική (Υποσαχάρια Αφρική), της Ωκεανίας (νησιά του Ειρηνικού Ωκεανού), των Αβοριγίνων (Αυστραλία), η προϊστορική (τοιχογραφίες σπηλαίων), η Εθνογραφική ή Φυλετική Τέχνη της Αμερικής και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Άξιο αναφοράς είναι ότι ο όρος αυτός, πάλι ως μια έκφραση αναχρονιστική, πολλές φορές περιγράφει την τέχνη των παιδιών, των ψυχικά ασθενών, τη λαϊκή τέχνη κλπ.

Τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν μια πρωτόγονη καλλιτεχνική δημιουργία είναι το δυνατό συναίσθημα, η ένταση και η μορφολογική λιτότητα. Ταυτόχρονα, μπορεί να διακρίνει κανείς την ελευθερία στην έκφραση, την καθαρότητα στις φόρμες και την κυριαρχία του πνευματικού στοιχείου. Με λίγα λόγια, πρόκειται για ένα έργο πρωτογενές που εκφράζει τις πιο πανάρχαιες ανθρώπινες ανησυχίες.

Το «πρωτόγονο» και η σχέση του με τον Δυτικό πολιτισμό

Οι αντιλήψεις που κυριαρχούν τον 20^ο αιώνα για την Πρωτόγονη Τέχνη ποικίλουν. Άλλες φορές το πρωτόγονο αντιμετωπίζεται ως αξιοθέατο, ενίοτε ως αντικείμενο που χρήζει επιστημονική ανάλυση και άλλες ως αντικείμενο διαμάχης. Στην έκθεση στο Λούβρο του 1928 η συλλογή του Τροκαντερό (Μουσείο Ανθρώπου), γίνεται το μήλον της έριδος ανάμεσα στους εθνογράφους της εποχής και τους Σουρεαλιστές. Οι πρώτοι χαρακτηρίζουν τα εκθέματα ως αποσπάσματα ενός ευρύτερου Πολιτισμού, οπότε και παραποιείται η ουσία και η καθολικότητα στην τέχνη των πρωτόγονων αυτών καλλιτεχνών. Οι δεύτεροι, από την άλλη παρασύρονται από τη γοητεία, το παράξενο, το άτοπο που αποπνέουν τα έργα αυτά.

Ο όρος «Πριμιτιβισμός» 

Πρόκειται για έναν όρο, μία «δυτικής» προέλευσης έννοια που προκύπτει περί τον 18^ο αιώνα την εποχή του Διαφωτισμού και την απαρχή της Αποικιοκρατίας. Ο όρος Πριμιτιβισμός σχετίζεται με την Πρωτόγονη και τη Μοντέρνα τέχνη. Αναφέρεται στην τάση των καλλιτεχνών να απορροφούν μορφολογικά στοιχεία και στυλ από «πρωτόγονες» κουλτούρες. Οι δημιουργοί αυτοί εντάσσουν στο έργο τους επιρροές από εξωτικά αντικείμενα ή υποκείμενα. Καλλιτέχνες με τέτοιες επιρροές είναι μεταξύ πολλών άλλων ο Πολ Γκογκέν, ο Ανρί Ρουσσώ, ο Πάμπλο Πικάσο, ο Αμεντέο Μοντιλιάνι, ο Ζουάν Μιρό.

Σε φιλοσοφικό επίπεδο, πάλι συναντάται ο πολιτισμικός πριμιτιβισμός ο οποίος εξυψώνει την απλοϊκό βίο των πρωτόγονων λαών. Ο όρος αξιοποιείται από σημαντικούς συγγραφείς/θεωρητικούς του 18^ου-19^ου αιώνα, όπως ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, ο Χένρι Ντέιβιντ Θόρω, ο Λάο Τσε, ο Μισέλ ντε Μονταίν κα. Ο Ρουσσώ για παράδειγμα χρησιμοποιεί την έννοια του «Ευγενή Άγριου» (Noble Savage). Σύμφωνα με τον όρο αυτό, ο αρχέγονος άνθρωπος της φύσης, αμόλυντος από τις πολιτισμικές επιδράσεις θεωρείται πιο αυθεντικός και εν τέλει πιο ευγενής από τους σύγχρονους ευγενείς, προϊόντα του «πολιτισμένου» εκπαιδευτικού συστήματος.

Η Ανάπτυξη του Εξωτισμού & τα Εθνογραφικά μουσεία

Για πρώτη φορά, ιστορικά στον χώρο της Ευρώπης του 19^ου  αιώνα αποτυπώνεται μεγάλη κινητικότητα πληθυσμών. Η ραγδαία βιομηχανική ανάπτυξη συμβάλει στην εξέλιξη αυτή, εφόσον κάνει εφικτές τις μετακινήσεις στα μέσα εισοδήματα σε αντίθεση με το παρελθόν που τα ταξίδια ήταν μόνο για τους εύπορους. Έτσι, πολλοί ταξιδιώτες επιστρέφουν στον Ευρωπαϊκό χώρο με πληθώρα εξωτικών αντικειμένων στα πράγματά τους. Ως απόρροια της τεράστιας συσσώρευσης εξωτικής προέλευσης αντικειμένων ιδρύονται Εθνογραφικά Μουσεία με στόχο την περεταίρω οικειοποίηση του κόσμου με το πρωτόγονο στοιχείο.

Τα μουσεία της εποχής που φιλοξενούν φυλετική τέχνη γίνονται σημείο αναφοράς για τους πριμιτιβιστές καλλιτέχνες και αποτελούν έμπνευση για δημιουργία. Στη λογική αυτή αναπτύσσεται ο εξωτισμός, μια τάση που ωθεί τους δημιουργούς στον δανεισμό μη δυτικών πολιτισμικών προτύπων. Το νέο μοντερνιστικό πλαίσιο που σχηματίζεται συγκεντρώνει ποικίλα εξωτικά στυλ. Τέχνη από την Άπω Ανατολή, από τις Αφρικανικές φυλές, την πρωτόγονη τέχνη (παιδική, λαϊκή, αφελή τέχνη), την προϊστορική τέχνη, την τέχνη των ιθαγενών της Αμερικής κλπ.

Η ανατροπή των αξιών της τέχνης του 19ου αιώνα.

Η πορεία της μοντέρνας τέχνης έχει πλέον, καθοριστεί.

Οι πριμιτιβιστές καλλιτέχνες, λοιπόν εισάγουν και ενσωματώνουν στο έργο τους καλλιτεχνικά στοιχεία από «πρωτόγονους» πολιτισμούς.  Με αυτόν τον τρόπο, αναζητούν την επιστροφή σε μια περισσότερο απλοϊκή, ωστόσο γνήσια κατάσταση, όχι τόσο περίπλοκη και «επιτηδευμένη». Παράλληλα, επιθυμούν να έρθουν πιο κοντά στη φύση και να απομακρυνθούν από τον παραλογισμό της σύγχρονης «πολιτισμένης» κοινωνίας.

Εν τέλει, όλο και πιο πολλοί σύγχρονοι δημιουργοί δοκιμάζονται πνευματικά και μοιάζει μονόδρομος η διαφοροποίησή τους από τις συμβάσεις και τις εδραιωμένες εκφραστικές πρακτικές. Ίσως με τον τρόπο αυτό μπορούν να είναι σε συνέπεια με την τέχνη τους και τον εαυτό τους. Και γιατί όχι; Ίσως έως έναν βαθμό ασυνείδητα έλκονται και ταυτίζονται με την αρχέγονη ανεπιτήδευτη έκφραση.

Αναφορές

Gombrich E.H., (1998) Το Χρονικό της Τέχνης (μετάφραση από την 16η αγγλική έκδοση του1995) Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης,

Ρήντ, Χ.(1979) Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής. Αθήνα: Εκδόσεις Υποδομή.

RHODES, C. (1994) Primitivism and Modern Art. London: Thames and Hudson Ltd.

Συλλογικό, Η ΤΕΧΝΗ ΑΠΟ ΤΟ 1900, Εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2018

ENCYCLOPEDIA OF ART HISTORY, Primitivism. [Online] Διαθέσιμο από: http://www.visual-arts-cork.com/history-of-art/primitivism.htm. [Ανακτήθηκε 9 Αυγούστου 2023]

ΤΟ ΒΗΜΑ, (2008) Ανακαλύπτοντας την “πρωτόγονη τέχνη”. [Online]  Νοέμβριος 2008. Διαθέσιμο από: https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/anakalyptontas-tin-prwtogoni-texni/. [Ανακτήθηκε 8 Αυγούστου 2023]