Φυτεύεις ένα μαρούλι, αν δε μεγαλώνει σωστά, δεν κατηγορείς το μαρούλι. Ψάχνεις να βρεις τι δεν πάει καλά. Μπορεί να χρειάζεται λίπασμα ή περισσότερο νερό ή λιγότερο ήλιο. Δεν κατηγορείς ποτέ το μαρούλι. Κι όμως, όταν έχουμε προβλήματα με τους φίλους ή την οικογένειά μας, κατηγορούμε τους άλλους. Μα αν μάθουμε πώς να τους φροντίσουμε, θα ωριμάσουν, όπως και το μαρούλι. Η κατηγορία δεν μπορεί να έχει ποτέ θετική επίδραση, ούτε το να προσπαθείς να πείσεις τον άλλο χρησιμοποιώντας λογική και επιχειρήματα. Αυτό λέει η εμπειρία μου. Ούτε κατηγορία, ούτε εκλογίκευση, ούτε διαφωνία, παρά μόνο κατανόηση. Αν κατανοείς και το δείχνεις, τότε μπορείς να αγαπήσεις κι έτσι η κατάσταση θα αλλάξει.
Thich Nhat Hanh – Empathy
Εμβαθύνοντας στα παραπάνω λόγια του γνωστού μοναχού βουδιστή Thich Nhat Hanh περί ενσυναίσθησης, αντιλαμβανόμαστε, ότι οι άνθρωποι μεταξύ μας συνηθίζουμε να ψάχνουμε για κάθε σφάλμα έναν αποδιοπομπαίο τράγο. Αρκούμαστε στην επιφάνεια του προβλήματος, χωρίς να εντοπίζουμε τον πυρήνα του, για να βρούμε τις αντίστοιχες λύσεις. Αυτό συμβαίνει, γιατί δεν αναπτύσσουμε επαρκώς τις συναισθηματικές μας δεξιότητες. Συνεπώς, καταλήγουμε σε συγχύσεις, εντάσεις και αρνητισμό, ενώ μπορούμε να ζούμε αρμονικά, θέτοντας το συναισθηματικό μας πλούτο σε πρωταρχική θέση. Για να επιτευχθεί αυτό, είναι απαραίτητη η διαπαιδαγώγηση και η καθοδήγηση των παιδιών από την οικογένεια και το σχολείο.
Η διαδικασία μύησης των παιδιών στον εσωτερικό τους κόσμο ονομάζεται συναισθηματική αγωγή και αποτελείται από τα εξής στάδια: την επίγνωση των συναισθημάτων, την καθοδήγηση και την εξερεύνηση των τρόπων εκδήλωσής τους, την ενσυναισθητική ακρόαση και αναγνώριση κάθε συναισθήματος, τη λεκτική έκφραση και την ομαλή αντιμετώπιση των προβλημάτων που μπορεί να εμφανιστούν. Εν μέρει, φαίνεται δύσκολη σαν διαδικασία, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ απλή, αν την εφαρμόσουμε με φυσικό τρόπο στην καθημερινότητά μας. Το βασικότερο θεμέλιό της είναι η ενσυναίσθηση, η οποία χτίζεται σταδιακά, μέσω της αποδοχής και της κατανόησης πρώτα των συναισθημάτων μας και έπειτα των συνανθρώπων μας.
Τι είναι η ενσυναίσθηση;
Ενσυναίσθηση ονομάζεται η έμφυτη ικανότητά μας να μπαίνουμε στη θέση του άλλου και να κατανοούμε τα συναισθήματά του, σαν να είναι δικά μας. Με αυτόν τον τρόπο, αντιλαμβανόμαστε πιο αποτελεσματικά τη συμπεριφορά του και βιώνουμε έμμεσα την κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Ως όρος, εμφανίστηκε για πρώτη φορά από τον εκφραστή της προσωποκεντρικής προσέγγισης, Carl Roger, το 1951. Εφαρμόστηκε κυρίως στον εκπαιδευτικό και ψυχοθεραπευτικό τομέα, έχοντας πολύ θετικά αποτελέσματα μετά από αρκετή εκπαίδευση και εξάσκηση.
H ενσυναίσθηση, όπως όλα τα σύνθετα συναισθήματα, αποτελείται από μία αυξάνουσα κλίμακα, που καθορίζει το ποσοστό της ενσυναισθητικής συπεριφοράς. Με πιο απλά λόγια, ενώ όλοι μπορούμε να δούμε τον κόσμο με διαφορετική ματιά, δεν έχουμε όλοι την ίδια ένταση ή ακριβώς τον ίδιο τρόπο σκέψης. Έτσι, το φάσμα της ενσυναίσθησης σε κάποιους μπορεί να είναι αδιάφορο και να μη το καλλιεργούν, ενώ σε άλλους μπορεί να είναι τρόπος ζωής και να τους επηρεάζει μέχρι και σε ψυχοσωματικό επίπεδο. Αυτό, φυσικά, είναι κάτι που μπορούμε να διαχειριστούμε με σύνεση, θέτοντας υγιή όρια, προκειμένου να προστατέψουμε τον εαυτό μας από ακρότητες, όπως την υπερβολική συμπόνια και την εξάντληση των ψυχικών μας αποθεμάτων, που οδηγούν συχνά στην πλήρη αποχή.
Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να συγχέουμε την ενσυναίσθηση με την εκλογίκευση. Μπαίνοντας στη θέση του άλλου, τον προσεγγίζουμε και προσπαθούμε να εκμαιεύσουμε από τον ίδιο, τα συμπεράσματα και τις λύσεις που αναζητεί. Είναι αποδεδειγμένο ότι όσο συμβουλεύουμε κάποιον να μην κάνει κάτι, άλλο τόσο τον ωθούμε να συνεχίσει να το κάνει. Επίσης, το να ελέγχουμε, να διορθώνουμε ή να επικρίνουμε μία συμπεριφορά, δε φέρει κανένα θετικό αποτέλεσμα, παρά μόνο εναντίωση και χειρότερες συναισθηματικές εκδηλώσεις και ενέργειες. Συμπερασματικά, παρότι η υπεράσπιση της προσωπικής μας άποψης είναι ένα σημαντικό στοιχείο του χαρακτήρα μας, δεν μπορεί να υπερτερεί, όταν θέλουμε να βοηθήσουμε κάποιον, να χτίσει τη δική του ταυτότητα, αφού στόχος μας είναι να ανοίξουμε τους ορίζοντές του και όχι να τον κάνουμε ίδιο με εμάς.
Με ποιους τρόπους μπορούμε να καθοδηγήσουμε ένα παιδί να εκδηλώσει τα συναισθήματά του;
Καταρχάς, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι βασική προϋπόθεση της ενσυναισθηματικής καθοδήγησης είναι η ενεργητική ακρόαση. Πριν καθοδηγήσουμε ένα παιδί, να εκδηλώσει τα συναισθήματά του, οφείλουμε να ακούσουμε με προσοχή, όσα έχει να μας πει. Να παρατηρήσουμε εκτός από τα λόγια του και τις σωματικές του εκφράσεις. Ξεκινώντας από τη γενική κατάσταση, στην οποία βρίσκεται, το οδηγούμε έμμεσα στα γεγονότα, που το προβληματίζουν, χωρίς να το διακόπτουμε ή να το αποσυντονίζουμε από τις σκέψεις του. Με αυτόν τον τρόπο, δείχνουμε αφοσίωση και κατανόηση, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη του και αποδεικνύοντας ότι δεν είμαστε προκατειλημμένοι.
Οι τρόποι εκδήλωσης των συναισθημάτων, λοιπόν, είναι πρακτικά μία διαδοχική σειρά βημάτων, που οδηγούν το παιδί με ασφάλεια και αποφασιτικότητα στην εσωτερική του ελευθερία, είτε στο οικογενειακό, είτε στο σχολικό περιβάλλον. Τα βασικότερα από αυτά είναι τα εξής:
- Όσο κι αν ο χρόνος σας πιέζει, καθιερώστε λίγα λεπτά συζήτησης μέσα στην ημέρα. Η αληθινή αγάπη και το πραγματικό ενδιαφέρον δε «μασάει» από δείκτες ρολογιού. Τα social media ή το να σχολάσετε νωρίτερα, δεν είναι σημαντικότερα από τα παιδιά σας.
- Θυμηθείτε πως κάθε ηλικία αντιμετωπίζει τα δικά της προβλήματα. Όσο κι αν θεωρούμε τα προβλήματα των νέων ασήμαντα, στην πραγματικότητα είναι πιο σοβαρά από τα δικά μας, αφού μία μικρή αστοχία μπορεί να τους κοστίσει ακριβά ή να σημαδέψει την υπόλοιπη ζωή τους.
- Όταν το παιδί σας μιλάει, μη σκέφτεστε άλλα πράγματα και μη το διακόπτετε. Για να είναι εποικοδομητική η συζήτηση, πρέπει να συζητάτε με καθαρό μυαλό και υπομονή. Αν είστε συγχυσμένοι ή εξαντλημένοι επιλέξτε κάποια άλλη χρονική στιγμή.
- Μην αλλάζετε θέμα και μη στρέφετε τη συζήτηση συνεχώς σε εσάς. Μοιραστείτε τις εμπειρίες σας, αλλά μη χρησιμοποιείτε διαρκώς τη λέξη «εγώ». Επίσης, ακόμη και οι εμπειρίες που μοιράζεστε, οφείλουν να είναι προσεγμένες και χωρίς πολλές λεπτομέρειες, γιατί τα παιδιά συγκρατούν συνήθως τις μικρές παρατυπίες που αναφέρετε και σε άλλη κατάσταση τις χρησιμοποιούν σαν πάτημα για ενίσχυση των επιχειρημάτων τους (π.χ «Μα εσύ δεν έλεγες μπαμπά ότι δοκίμασες να καπνίσεις πρώτη φορά στα 13; Εγώ γιατί να μη το κάνω δηλαδή;»)
- Η βλεμματική επαφή είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της συζήτησης. Μη βλέπετε τηλεόραση ή συνομιλείτε στο κινητό κατά τη διάρκεια της συζήτησης. Κοιτάζοντας ο ένας τα μάτια του άλλου, καλλιεργείτε την ειλικρίνεια και την αφοσίωση. Ας μη ξεχνάμε ότι τα μάτια είναι οι καθρέπτες της ψυχής και αυτή η αντανάκλαση των συναισθημάτων είναι μια δεξιότητα, που βοηθάει το άλλο άτομο, όχι μόνο να αισθανθεί ότι γίνεται κατανοητό, αλλά κι ότι αποδεχόμαστε όσα μας εκφράζει.
- Μην υποτιμάτε ή κοροϊδεύετε τα συναισθήματά τους και μη συμπεριφέρεστε, όπως δε θέλατε να σας συμπεριφέρονται στην ηλικία τους. Οι εποχές αλλάζουν και οφείλουμε να προσαρμοζόμαστε στα νέα δεδομένα, ακόμη κι αν δεν ταιριάζουν στα πιστεύω μας.
- Μη ντρέπεστε να ζητάτε βοήθεια ή γνώμες από άλλα οικογενειακά μέλη, φίλους ή ειδικούς, όταν δεν ξέρετε πώς να αντιμετωπίσετε μία κατάσταση. Δεν είμαστε παντοδύναμοι, για να μπορούμε να τα διαχειριστούμε όλα. Χάρη στο παιδί σας θα αντιληφθείτε και ποιοι αξίζουν να βρίσκονται στη ζωή σας.
- Αγκαλιάστε, φιλήστε ή χαϊδέψτε το παιδί. Λίγα λεπτά σιωπής και ζεστασιάς πάντα επουλώνουν τις ψυχικές πληγές.
- Αν το παιδί δεν εκφράζετε εύκολα, μη του επιβάλετε πώς πρέπει να αισθάνεται. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε άλλες μεθόδους, για να δείτε πώς νιώθει, από το να καταπιέζεται. Σκεφτείτε μαζί ένα φανταστικό ήρωα και βάλτε το παιδί να σας το ζωγραφίσει, να τον περιγράψει ή να φτιάξει μόνο του ένα παραμύθι, για να σας το πει πριν κοιμηθείτε. Παίξτε, τραγουδήστε, δείτε ταινίες και μετά συζητήστε αυτό που κάνατε. Πώς του φάνηκε; Τι του άρεσε; Τι δεν του άρεσε; Τι κράτησε από αυτό που έκανε;
- Μην προσπαθείτε να διευθετήσετε το πρόβλημα για λογαριασμό του παιδιού σας. Στόχος σας είναι να εκμαιεύσετε, όπως είπαμε παραπάνω, το συμπέρασμα και τη λύση από το ίδιο το παιδί. Με αυτόν τον τρόπο μαθαίνει να είναι αυτόνομο, υπεύθυνο και να έχει αυτοπεποίθηση.
- Τέλος, φτιάξτε πίνακες αυτοαξιολόγησης και κολλήστε τους σε ένα σημείο, όπου το παιδί θα καταγράφει τα συναισθήματά του ή θα κυκλώνει για κάθε συναίσθημα την κλίμακα που το νιώθει από το 1 ως το 5 ή αγοράστε αυτοκόλλητα με προσωπάκια, που εκφράζουν χαρά, θυμό, λύπη κ.λπ., τα οποία θα κολλάει σε αυτούς τους πίνακες καθημερινά. Μία άλλη λύση είναι να μάθετε στο παιδί να κρατάει ένα προσωπικό ημερολόγιο και να εξωτερικεύει όσα του συμβαίνουν. Σήμερα, πολλά παιδιά επιλέγουν να βγάζουν μικρά βίντεο ή να δημιουργούν vlog, μοιράζοντας τις καθημερινές τους περιπέτειες και ανησυχίες.
Για όλα υπάρχουν λύσεις! Φτάνει να τις αναζητήσετε με φαντασία, μεράκι και απέραντη αγάπη. Οι καιροί είναι δύσκολοι και τα συναισθήματα πιο έντονα από ποτέ. Μέσω της αλληλοβοήθειας και της υποστήριξης, όμως, όλα είναι εφικτά.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Δείξτε στα παιδιά σας την αγάπη σας 1+1=2, Cyndi Haynes, ΦΥΤΡΑΚΗΣ, 2009.
Ενσυναίσθηση: βλέποντας τον κόσμο μέσα από τα μάτια του άλλου, Δέδε Μαίρη, psychologynow.gr, 30 Μαΐου 2019
Η επιστήμη πίσω από την ενσυναίσθηση, J. Orloff, MD, psychologytoday.com.
H συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών – Πώς να μεγαλώσουμε παιδιά με συναισθηματική νοημοσύνη ΕΝΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΓΟΝΕΙΣ, John Gottman, Συναισθηματική Νοημοσύνη, ΠΕΔΙΟ, Αθήνα 2019.
Τα βασικά στάδια της συναισθηματικής αγωγής των παιδιών, Παπακυργιάκη Χρυσούλα, govastileto.gr, 25 Απριλίου 2014.
Τι είναι η ενσυναίσθηση και πώς θα καταλάβεις αν την έχεις, Πωλίνα Φράγκου, askmen.
