Σεπούκου: Το τελετουργικό ενός έντιμου θανάτου

Σκληρή, επίπονη και απίστευτα αιματηρή, η έννοια που μεταφράζεται κυριολεκτικά ως “ξεκοίλιασμα”, αφορά στην τελετουργική αυτοκτονία σεπούκου (seppuku) ή αλλιώς χαρακίρι (hara-kiri), όπως είναι ευρύτερα γνωστή στο δυτικό χώρο. Αυτή η διαδικασία αυτοχειρίας αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι του κώδικα των Ιαπώνων σαμουράι, ως η τελική δικλείδα για την προστασία της τιμής τους.

Σεπούκου ή χαρακίρι; Διακρίνοντας δύο αλληλένδετους όρους

Ως δύο έννοιες που συχνά χρησιμοποιούνται χωρίς διάκριση, θα πρέπει πρωτίστως να επισημανθεί ότι αν και σχηματίζονται με τα ίδια ακριβώς ιδεογράμματα (kanji), δεν είναι απολύτως ταυτόσημες.

Ο όρος hara-kiri (切腹), με το hara να σημαίνει στομάχι και το kiri να προκύπτει από το ρήμα κόβω, ορίζει περιγραφικά την πράξη του ξεκοιλιάσματος αυτή καθαυτή. Πρόκειται για την ιαπωνική ανάγνωση του όρου που χρησιμοποιήθηκε ανεπίσημα στην καθομιλουμένη.

Αντιθέτως, ο όρος seppuku (切腹) αποτελεί την κινεζική ανάγνωση των ίδιων ακριβώς kanji κι εντοπίζεται σε επίσημα ιστορικά έγγραφα. Υπονοεί ένα ορισμένο παραδοσιακό τελετουργικό αυτοκτονίας, όπως έπρεπε να ακολουθηθεί από σαμουράι και άρχοντες της φεουδαρχικής Ιαπωνίας σε περίπτωση ήττας ή ατίμωσης.

Το τελετουργικό

Αν και η ιδέα της αυτοκτονίας του πολεμιστή έναντι της ήττας πρωτοεμφανίζεται ιστορικά στην Ιαπωνία του 11ου αιώνα, το σεπούκου ως τελετουργικό υπολογίζεται ότι καθιερώθηκε κατά τον 15ο με 16ο αιώνα ως ένα είδος τιμητικής θανατικής ποινής που αφορούσε συγκεκριμένες μόνο κοινωνικές τάξεις.

Η τελετή είχε ως εξής. Ο μελλοθάνατος φορούσε ένα λευκό κιμονό και συνήθως του επιτρεπόταν ένα τελευταίο γεύμα. Έπειτα, ο καταδικασμένος αυτόχειρας έγραφε ένα επιθανάτιο ποίημα και χρησιμοποιώντας μια λεπίδα (είτε σπαθί, είτε μικρό τελετουργικό μαχαίρι), έκοβε το στομάχι του από τα αριστερά προς τα δεξιά, προς τα πάνω και τέλος προς τα κάτω, σε μία κίνηση που θυμίζει το σχήμα του σταυρού.

Σε συνέχεια αυτής της πράξης, ο kaishakunin, ένα κοντινό πρόσωπο του μελλοθάνατου, έκοβε το κεφάλι του με τέτοιο τρόπο ώστε να πέσει στα χέρια του, διατηρώντας την τιμητική διάσταση του τελετουργικού. Σε πεδία μάχης, ο αυτόχειρας δεν είχε άλλη επιλογή παρά να ολοκληρώσει μόνος του τη διαδικασία, μαχαιρώνοντας την καρδιά ή τον λαιμό του.

Γιατί όμως η πρώτη πράξη του σεπούκου στόχευε συγκεκριμένα στο στομάχι; O Andrew Rankin του Πανεπιστημίου του Cambridge, επισημαίνει πως για τους Ιάπωνες της περιόδου, η ψυχή βρισκόταν στο ύψος του στομαχιού. Πρόκειται για μια πεποίθηση που πήγαζε από τη βουδιστική φιλοσοφία. Με την κοπή εκείνου του σημείου, μια πρακτική που εντοπίζεται σε διάφορες παραλλαγές μέχρι και την αρχαία Κίνα του 7ου αιώνα π.Χ., το πνεύμα μπορούσε να αφεθεί ελεύθερο.

Το κόψιμο του στομαχιού αποτελεί έκφραση αγνότητας. Η λογική του στηρίζεται σε έναν πρωτόγονο συμβολισμό: ένας άνδρας που δεν έχει κάτι να κρύψει, αποδεικνύει την αθωότητα του με το να εκθέσει το εσωτερικό του.

Andrew Rankin, Seppuku: A history of samurai suicide

Παράλληλα, η διάπραξη της αυτοχειρίας αποτελούσε απόδειξη του πνευματικού σθένους και της πειθαρχίας των σαμουράι. Η οποιαδήποτε ένδειξη φόβου ή δισταγμού ήταν ταυτόχρονα ένδειξη αδυναμίας και οδηγούσε στον αποκεφαλισμό του μελλοθάνατου πριν την ολοκλήρωση του τελετουργικού. Σύμφωνα με τον κώδικα τιμής μπουσίντο (bushido), ο μαρτυρικός θάνατος της αυτοκτονίας ήταν η μόνη επιτρεπτή διέξοδος σε περίπτωση ήττας ή ατίμωσης ενός σαμουράι.

Τιμητικός θάνατος ή θάνατος της τιμής;

Παρά την αγριότητα του σεπούκου, αυτή η μέθοδος αυτοχειρίας θεωρούταν προνόμιο που αφορούσε μονάχα τις τάξεις των σαμουράι και Ιαπώνων ευγενών. Κατακτητές στα χρόνια της φεουδαρχικής Ιαπωνίας συχνά “επέτρεπαν” στους εχθρούς τους να αυτοκτονήσουν τελετουργικά. Επρόκειτο για μια πράξη καλής θέλησης που θα διατηρούσε άθικτη την τιμή τους ακόμη και μετά την ήττα.

Η διατήρηση της τιμής ήταν εξάλλου ζήτημα μεγίστης σημασίας. Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία του 16ου αιώνα, το σεπούκου θεωρούταν λιγότερο σκληρή τιμωρία από την αφαίρεση του τίτλου ενός σαμουράι. Ιστορικά ντοκουμέντα επίσης αναφέρουν περιπτώσεις όπου η οικογένεια του καταδικασμένου πολεμιστή παρακαλούσε για την εκτέλεση του με τελετουργική αυτοκτονία έναντι της αφαίρεσης του τίτλου του.

Στο πεδίο της μάχης, όταν η επιβίωση έμοιαζε ανέλπιστη, ο σαμουράι καλούταν να κάνει μόνος του χαρακίρι για να αποφύγει την αιχμαλωσία και την ατίμωση που θα ακολουθούσε.

Η απαγόρευση του σεπούκου και οι τελευταίες ηχηρές αυτοκτονίες

Το σεπούκου απαγορεύτηκε επισήμως το 1873 στα πλαίσια της “Αποκατάστασης Μεϊτζί” που ξεκίνησε μια προσπάθεια προσαρμογής της μέχρι τότε φεουδαρχικής Ιαπωνίας σε δυτικά πρότυπα. Ωστόσο, η πρακτική δεν σταμάτησε να υφίσταται στην ιαπωνική συνείδηση.

Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ιαπωνικές στρατιωτικές δυνάμεις δέχτηκαν τις εξής διαταγές: καλύτερα να πέθαιναν στη μάχη, παρά να κατέληγαν αιχμάλωτοι του εχθρού. Αντιμέτωποι με την επικείμενη ήττα, πολλοί στρατιώτες έβαλαν τέλος στη ζωή τους κάνοντας χαρακίρι.

Το άδοξο τέλος του Πολέμου οδήγησε στην αυτοκτονία υψηλόβαθμα μέλη των ιαπωνικών δυνάμεων με το πρόσχημα της τιμής και της άφεσης αμαρτιών. Ο αντιναύαρχος Τακιτζίρο Ονίσι, εμπνευστής του τάγματος πιλότων αυτοκτονίας καμικάζι, πραγματοποίησε μόνος του το τελετουργικό, επικαλούμενος το βάρος της ενοχής του για τον θάνατο τόσων νέων ανδρών. Πέθανε μετά από 15 ώρες βασανιστικού πόνου.

Σήμερα, το τελετουργικό και οι συμβολισμοί του έχουν σαφώς εκλείψει. Ωστόσο, δεν είναι ανήκουστες οι εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις Ιαπώνων που επιλέγουν την αυτοκτονία με αυτό τον παραδοσιακά τιμητικό τρόπο.

Πηγές: 

Acar, A. (2018). Seppuku and Harakiri Explained: Facts and Differences. Ανακτήθηκε από: https://mai-ko.com/travel/japanese-history/samurai/harakiri-and-suppuku/ (τελευταία πρόσβαση στις 18.05.2023)

Παπαδόπουλος, Β. (2022). Αποκατάσταση Μεϊτζί: το Ιαπωνικό «θαύμα» που συγκλόνισε τον κόσμο. Ανακτήθηκε από: https://www.geografikoi.gr/meiji/ (τελευταία πρόσβαση στις 19.05.2023)

Seaver, C. (2023). The brutal history of seppuku and Hara-kiri. Ανακτήθηκε από: https://www.historydefined.net/history-of-seppuku/ (τελευταία πρόσβαση στις 19.05.2023)

Smathers, M. (2022). Hara-kiri: The samurai ritual of seppuku. Ανακτήθηκε από:  https://www.thecollector.com/hara-kiri-the-samurai-ritual-of-seppuku/ (τελευταία πρόσβαση στις 19.05.2023)

Wanczura, D. (2005). Seppuku. Ανακτήθηκε από: https://www.artelino.com/articles/seppuku.asp (τελευταία πρόσβαση στις 18.05.2023)