Ρωσική Πρωτοπορία : «Η τέχνη να φθάσει στον λαό»

«Η τέχνη να φθάσει στον λαό και ο λαός στην τέχνη», είναι η έκκληση του Λένιν για ολική καλλιτεχνική μεταμόρφωση της Ρωσίας. Η τσαρική περίοδος έφτασε στο τέλος της, μετά από δύο αιματηρές επαναστάσεις, «κραυγές» των Ρώσων για την αναδιάρθρωση της χώρας. Με την γέννηση της Ρωσικής Avant – Garde, μέσα από τα καλλιτεχνικά ρεύματα που την περικλείουν σηματοδοτείται και η νέα σοσιαλιστική Ρωσία. H τέχνη και η ελεύθερη κοινωνία συναντώνται στο σημείο που ο Βασίλι Καντίνσκι ονόμασε «Μεγάλη Ουτοπία».

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1900 έως και τα μέσα του 1930 αναπτύσσονται νέες μορφές τέχνης με πρωτοποριακές τεχνικές που οι οποίες εν γένει θα αποτελέσουν τα εργαλεία έκφρασης πολιτικών γεγονότων. «Για την ιστορία», το 1904 ξεκινάει ο Ρωσοϊαπωνικός Πόλεμος με νικήτρια τη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, κατατροπώνοντας έτσι την Ιμπεριαλιστική Ρωσία και αποτρέποντάς την να προχωρήσει με την επεκτατική της πολιτική. Ακολουθεί το επαναστατικό κίνημα του 1905, με απόρροια τον γνωστό Φεβρουάριο του 1917 και τον ακόμα πιο γνωστό Οκτώβριο της επανάστασης της 25^ης του ίδιου έτους, με αποτέλεσμα την ανάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους, με μπροστάρη τον Λένιν.

Η ανυπαρξία του εργατικού δικαίου, τα φεουδαρχικά «κατάλοιπα» της πολιτικής ιστορίας, σε συνδυασμό με τη διοικητική κρίση που κατέλαβε τη χώρα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, εκμαίευσαν την νέα συνείδηση των επαναστατημένων Ρώσων.

Η τέχνη τώρα οφείλει να αφουγκράζεται τον «καινό» άνθρωπο, να γίνει συνώνυμο των αγώνων και της ριζικής αλλαγής που θα επιτρέψει στους Μπολσεβίκους να εδραιώσουν την προοδευτική τους νοοτροπία. Εικαστικές τέχνες, θέατρο, κινηματογράφος, μουσική, λογοτεχνία και φωτογραφία θα χαράξουν μία νέα πορεία στο εμπνευσμένο κοινωνικά περιβάλλον της επανάστασης. Η τέχνη έγινε κομμάτι της καθημερινότητας των Ρώσων καταργώντας τις αστικές διακρίσεις για την επιλεκτική παρακολούθηση αυτής από τους ευγενείς.

Ο Ιμπρεσιονισμός του 19^ου αιώνα υπογράφεται από την υποκειμενικότητα του καλλιτέχνη, απορρίπτοντας τον Ρομαντισμό, καλπάζοντας προς το καλλιτεχνικό ρεύμα του Μοντερνισμού. Κυριαρχούν τα έντονα χρώματα, με βασικό στόχο την παρουσίαση της σχέσης του καλλιτέχνη με το δημιούργημά του, εγκαινιάζοντας έτσι μία σύγχρονη εποχή. Τον 20^ο αιώνα θα συντροφεύσει την τέχνη ο κυβισμός – είναι το κομβικό σημείο που θα συστηθεί μία άνευ πείρας τέχνη, η Russian Avant Garde.

Οι ταχύτατοι ρυθμοί της εκβιομηχάνισης και η επιρροή του Παρισιού στην Μόσχα θα έχουν ως αποτέλεσμα τη γέννηση Συμβολισμών και Μετεμπρεσιονιστικων ρευμάτων. Η παραδοσιακή ρωσική τέχνη του Λουμπόκ θα κάνει την ορμητική επανεμφάνιση της, ενώ τα γεωμετρικά σχήματα του Μάλεβιτς και του Ταλίν θα απεικονίσουν τον Σουπρεματισμό και τον Κονστρουκτιβισμό αντίστοιχα.

«Η τέχνη να φθάσει στον λαό και ο λαός στην τέχνη», αυτή η προτροπή του Λένιν υπήρξε και ο κοινός τόπος δημιουργίας για τους καλλιτέχνες. Πλέον, τόσο τα αριστοκρατικά όσο και τα εργατικά κοινωνικά στρώματα είχαν πρόσβαση στην τέχνη. Η πειραματική της μορφή ήταν παρούσα χωρίς να κάνει διακρίσεις στη ζωή των ανθρώπων, δημιουργώντας στην αρχή μία ασυνείδητη κρατική πολιτική. Ωστόσο, αποδείχθηκε πως το ρωσικό κράτος έδωσε έμφαση στην εκμάθηση και στη διδασκαλία της τέχνης με βασικό πυλώνα την επαγγελματική αποκατάσταση των καλλιτεχνών.

“Η Επανάσταση φέρνει ιδέες μεγάλου πλάτους και βάθους. Διεγείρει παντού αισθήματα – έντονα, ηρωικά και περίπλοκα. Φυσικά οι παλιοί καλλιτέχνες δεν κατανοούν αυτό το περιεχόμενο και στέκονται μπροστά του αμήχανοι” (Λουνατσάσκι, 1917, «Επανάσταση και τέχνη»)

Συστήνοντας τη Ρωσική Πρωτοπορία – είναι το σύνολο καλλιτεχνικών ρευμάτων όπως, του Κυβισμού της Γαλλίας και του Φουτουρισμού της Ιταλίας, καταλήγοντας σε αυτό που αργότερα θα ονομαστεί ως «Ρωσικός Κυβοφουτουρισμός». Παράλληλα ο Σουπρεματισμός του Μάλεβιτς και ο Ματεριαλισμός του Ταλίν θα στήσουν την Ρωσική Avant – Garde. Βασικά χαρακτηριστικά είναι ένα κενό επίπεδο με κατακερματισμένες μορφές και γεωμετρικά σχήματα, ζωγραφισμένα με έντονα χρώματα.

Ποια ήταν όμως η βασική έμπνευση, η “Πρωτοπορία” που τελικά άλλαξε την τέχνη του 20^ου αιώνα;

Ήταν η ανάγκη συνάντησης των Μπολσεβίκων με το Προλεταριάτο. Η τέχνη είναι πολιτική και αυτό το καλλιτεχνικό ρεύμα προσπάθησε να το αφηγηθεί με κάθε μέσο.

Ο Κυβοφουτουρισμός εμφανίζεται σε ποικίλες μορφές τέχνης. Μία από αυτές, πέραν της εικαστικής ήταν και η λογοτεχνία. Γνωστό υπήρξε το «Χαστούκι στο γούστο του κοινού» του 1912, παρουσιάζοντας το οριστικό ρήγμα μεταξύ του αναχρονιστικού τρόπο σκέψης και αποθεώνοντας έτσι τον «νέο» άνθρωπο.

Το κύκνειο άσμα της Ρωσικής Πρωτοπορίας αποτέλεσε ο Κονστρουκτιβισμός του Αλεξέι Γκάν, ο οποίος εκφράστηκε κυρίως τη δεκαετία του 1920. Είναι το απόγειο της πολιτικοποιημένης τέχνης, είναι ο υλισμός απέναντι στον ιδεαλισμό. Ταυτόχρονα, στο θέατρο ο Μέγιερχολντ θα φέρει αυτό που συχνά αποκαλούμε σήμερα ως “Interactive Theater”, η τεχνική που ηθοποιός και θεατής προκαλούν τη δράση – αντίδραση, κατακτώντας μία ζωντάνια μέσα από την αλληλεπίδραση τους. Παράλληλα, από την Ρωσική Πρωτοπορία θα αναδειχθεί στον κινηματογράφο η τέχνη του μοντάζ με φωτεινό παράδειγμα «Το Θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925).

Δυστυχώς, μετά τον θάνατο του Λένιν και την ανάληψη της Σοβιετικής εξουσίας από τον Στάλιν επιβάλλεται στο κοινό με τον πιο χυδαίο και βίαιο τρόπο ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός. Κάθε μορφή ελευθερίας θα χαθεί και η καλλιτεχνική άνοιξη της εποχής του Λένιν θα δώσει απότομα την σκυτάλη στον κοινωνικό και πολιτικό σκοταδισμό του Στάλιν. Σύμφωνα με τον τελευταίο, ο λαός έχει ανάγκη πίνακες με απλά νοήματα χωρίς να γεννάται καμία ανάγκη για καλλιτεχνικές διαφωνίες και τολμηρές αισθητικές εικόνες. Μία τέχνη στεγνή και άτονη για να καλύπτει το στυγερό και αιματοβαμμένο καθεστώς του. Πολλοί καλλιτέχνες εκδιώχθηκαν, ενώ άλλοι «εξαφανίστηκαν» στις δολοφονικές εκκαθαρίσεις του καθεστώτος.

Κλείνοντας, η Ρωσική Πρωτοπορία δεν ξεχάστηκε, θριάμβευσε και απέκτησε πολλούς υποστηρικτές. Είναι μία τέχνη εύκολα αναγνωρίσιμη αφού γεννήθηκε σε μία περίοδο αγώνων με ξεκάθαρα αιτήματα. Τολμηρή και ελεύθερη, ιστορική και ανατρεπτική, σχεδόν θα αφανίσει τον Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό αλλά όχι την τυραννία του Στάλιν.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:

Καμίλα Γκρέυ, 1987, Η Ρωσική Πρωτοπορία Προεπαναστατική και επαναστατική τέχνη στη Ρωσία 1863-1922, Εκδόσεις: Υποδομή.

Andrei Pilipenko – Golden Map of Russia, ανακτήθηκε από www.tretyakovgallerymagazine.com

Russian Art of the Avant – Garde: Theory and Criticism, John Bowlt, 2017, εκδόσεις: Thames & Hudson.