Προσεγγίζοντας τον Σουρεαλισμό

Ο σουρεαλισμός αποτελεί μία έννοια πολύ γνωστή που χρησιμοποιείται συχνότατα στη σημερινή εποχή για να περιγράψει αλλόκοτες καταστάσεις, πολιτικές, στάσεις και συμπεριφορές. Η έννοια <<σουρεάλ>> έχει παγιωθεί στην καθομιλουμένη από μικρούς και μεγάλους για να καταδείξει ό,τι ανορθόδοξο και αντισυμβατικό λαμβάνει χώρα στην κοινωνία. Επηρέασε σε μεγάλο βαθμό, ιδίως τον προηγούμενο αιώνα την πολιτική, τα φλέγοντα κοινωνικά θέματα περιλαμβανομένου του φεμινισμού – της θέσης της γυναίκας και τις τέχνες. Πριν εξετάσουμε, όμως, την επίδρασή του στα προαναφερθέντα, χρήσιμη κρίνεται η συνοπτική αναφορά στην προέλευσή του και στην εξέλιξη του ως μία μορφή κινήματος.

Γέννηση Σουρεαλισμού

Προέκυψε από τα ερείπια του Ντανταϊσμού και ουσιαστικά τον αντικατέστησε. Επιπλέον, πρωτοεμφανίστηκε στο Παρίσι από νεαρούς ποιητές, με έντονες επιρροές από τις Φροϋδικές θεωρίες, τον γερμανικό ρομαντισμό, το γαλλικό γοτθικό μυθιστόρημα και τους Ρεμπώ, Λωτρεαμόν, Μαλλαρμέ, Απολλικαίρ. Το 1924 πήρε τη μορφή κινήματος και βάση του υπήρξε η δυσπιστία έναντι του ορθολογισμού και των τυπικών παραδοσιακών αξιών.

Τι σημαίνει σουρεαλισμός;

Σημαίνει τον ψυχικό αυτοματισμό και συχνότατα χρησιμοποιείται για να δηλώσει το αλλόκοτο (ήταν μία σουρεάλ κατάσταση). Βασίζεται σε μία ανώτερη πραγματικότητα και στην παντοδυναμία του ονείρου. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, έχει επηρεαστεί από τον Freud και τον Ντανταϊσμό, αλλά εκτός των άλλων, η ηθική πτώση της εποχής και η φρίκη του πολέμου αποτέλεσαν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη του σουρεαλισμού. Αυτό που επιδιώκεται είναι η αποτύπωση μίας άλλης πραγματικότητας μη ευδιάκριτης και των αυθόρμητων συναισθημάτων και σκέψεων. Τα έργα του σουρεαλισμού οδηγούν σε μία Υπερρεαλιστική πραγματικότητα, με στόχο την αποκωδικοποίηση του υποσυνείδητου και την ερμηνεία αυτού. Κατ΄ουσίαν, ο Σουρεαλισμός λειτουργεί ως μεσολαβητής μεταξύ πραγματικότητας και υπερ-πραγματικότητας στην προσπάθεια να συλλάβει το <<ασύλληπτο>> και να το αποτυπώσει.

Τι συμβαίνει με τη σχέση Ντανταϊσμού-Σουρεαλισμού;

Ο Σουρεαλισμός έχει δεχτεί επιρροές από τον Ντανταϊσμό, αλλά παρά την ύπαρξη ομοιοτήτων έχουν περίπλοκη σχέση. Ωστόσο, και τα δύο κινήματα έχουν εχθρότητα σε βάρος της αστικής τάξης και των παραδοσιακών μορφών τέχνης. Στον Ντανταϊσμό όμως, ήταν έντονη η ύπαρξη του αρνητισμού και του αναρχισμού, ενώ στον Σουρεαλισμό υπήρχε το κοινωνικό όραμα, οι θεωρίες και οι αρχές.

Το μανιφέστο του Σουρεαλισμού:

Κυκλοφόρησε το 1924 και υπήρξε ένα από τα πιο πρωτοποριακά κείμενα της εποχής του παρουσιάζοντας τις απόψεις του André Breton, σημαντικού εκφραστή -για κάποιους <<ηγέτη>>- του κινήματος. Στο κείμενο αυτό αποτυπώνονται οι σκοποί του υπερρεαλισμού έχοντας ως βάση τη φαντασία, το υποσυνείδητο, την τρέλα, τα όνειρα. Αναφέρεται ότι ο σουρεαλισμός αφορούσε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα και τις παραγκωνισμένες πτυχές με έμφαση στον αυτοματισμό και το υποσυνείδητο. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Σουρεαλισμός έγινε γνωστός κυρίως μέσω των εικαστικών τεχνών αν και τις θεωρούσε δευτερεύουσες και έδινε προτεραιότητα στη λογοτεχνία.

Μεγάλοι εκφραστές του Σουρεαλισμού:

Αρχικά, ένας από τους πρώτους εκφραστές υπήρξε ο André Breton, ο οποίος αντιπροσώπευε τον ορθόδοξο υπερρεαλισμό. Ο Πωλ Ελυάρ (ντανταϊσμός και υπερρεαλισμός), ο Αντονέν Αρτώ (από τους πρώτους εκφραστές), ο Τζόρτζιο ντε Κίρικο, ο Ζουάν Μιρό, ο Μαξ Έρνστ, ο Ρενέ Μαγκρίτ, ο Αλμπέρτο Τζιακομέτι, ο Χένρυ Μουρ, ο Μάν Ραίη κλπ.

Υπήρξαν και πολλοί Έλληνες εκπρόσωποι του σουρεαλισμού, όπως: Ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο Μίλτος Σαχτούρης, Ο Νίκος Γκάτσος, ο Δημήτρης Παπαδίτσας κα.

Χαρακτηριστικό του Σουρεαλισμού είναι η εξάπλωσή του σε όλο τον κόσμο αν και αρχικά θεωρούταν κατεξοχήν γαλλικό φαινόμενο ή και μόνο παριζιάνικο. Κάλυψε όλες τις μορφές τέχνης με επικρατούσα άποψη την καταστροφή της φαντασίας από το συνειδητό μυαλό και τη λογική.  Όπως κάθε κίνημα, έτσι, και ο Σουρεαλισμός αποτελούταν από ορισμένα βασικά γνωρίσματα: τη δύναμη των συνειρμών, την υπερ-πραγματικότητα, την αποστροφή στην παράδοση, τη ρευστότητα-μεταβλητότητα (τίποτα σταθερό), την απελευθέρωση των επιθυμιών, τον δυισμό της πραγματικότητας, την κατάλυση του ντεντερμινισμού και την υπερεθνικότητα.

Προκειμένου να διεισδύσουμε στην επίδραση του Σουρεαλισμού στην πολιτική και την κοινωνία πρέπει να γνωρίζουμε τι πρέσβευε για να κατανοήσουμε εξολοκλήρου τα παρακάτω. Γι’ αυτό το λόγο έγινε η αναφορά στην προέλευση, τη γέννηση του κινήματος και στις βασικές ιδέες που επικρατούσαν.

Σουρεαλισμός και πολιτική δράση:

Ο Σουρεαλισμός εκτός των άλλων, χαρακτηρίστηκε και από έντονη πολιτική δράση. Σημαντικοί εκφραστές του κινήματος δραστηριοποιήθηκαν στα πολιτικά τεκταινόμενα της εποχής αν και αρχικά η ενεργή εμπλοκή υπήρξε αναρχική και έπειτα ακραριστερή. Ο Ρεμπώ υποστήριζε το σύνθημα <<Να αλλάξουμε τη ζωή>> και ο Κάρλ Μάρξ << Να αλλάξουμε τον κόσμο>>. Ωστόσο, δεν υπήρχε κάποιο ορατό αποτέλεσμα στις πολιτικές προσπάθειες και ο ίδιος ο χώρος της πολιτικής αποτέλεσε πηγή διαφωνιών μεταξύ των μελών. Βέβαια, την εποχή εκείνη που επικρατούσε παγκόσμια πολιτική σύγχυση (ΑΠΠ, οικονομική κρίση, συνέπειες πολέμου- διαλυμένη Ευρώπη κα.) οι σουρεαλιστές επεδίωκαν τις ομαδικές δραστηριότητες για ανάπαυση έναντι των βίαιων πολιτικών εντάσεων. Συνεπώς, καταλαβαίνουμε ότι ο Σουρεαλισμός λειτούργησε ως τρόπος διαφυγής από τη ζοφερή πραγματικότητα της εποχής.

Το 1927 ο Σουρεαλισμός προσχώρησε επίσημα στο Κομμουνιστικό Κόμμα, διότι υποστηρίχθηκε ότι ήταν <<ο μόνος οπλισμός που μπορεί να βάλει τέλος στην εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο>>. Δέκα χρόνια αργότερα, πραγματοποιήθηκε μία στροφή στον τροτσκισμό και ο Breton είχε προσωπική συνάντηση με τον Λέοντα Τρότσκι. Βέβαια, με τον θάνατο του Breton διαλύθηκε επίσημα το 1969 ο σουρεαλισμός ως κίνημα αν και μέχρι σήμερα παρεισφρέει και πυροδοτεί την τέχνη.

Στη σύγχρονη εποχή ο Σουρεαλισμός χρησιμοποιείται στην πολιτική πρακτική αν και η χρήση του έχει ειρωνικό υπόβαθρο. Χρησιμοποιείται για να φανερωθεί η πολιτική ανεπάρκεια των πολιτικών αντιπάλων ή ορισμένων κομμάτων και για να φανερωθεί το κατά πόσο φάσκουν και αντιφάσκουν με υποσχέσεις και πολιτικές άνευ πραγματικότητας. Ως κίνημα είχε εξαπλωθεί στη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη φωτογραφία, τον κινηματογράφο αλλά σήμερα, όπως αναφέρθηκε, καταδεικνύει το αλλόκοτο στην καθημερινότητα και τις αμφιλεγόμενες πολιτικές καταστάσεις.

Ο Σουρεαλισμός και η θέση της γυναίκας:

Έχει ειπωθεί ότι ο Σουρεαλισμός απαρτιζόταν συνολικά από άνδρες με τις γυναίκες να αποτελούν το άγριο <<άλλο>> και να λειτουργούν ως μούσες στα έργα των ανδρών. Πολλοί άνδρες σουρεαλιστές αλλοίωναν τη γυναικεία μορφή και οι γυναίκες προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν την προβληματική εκδοχή της ψυχανάλυσης που δεν τις ήθελε ως κάτι τερατώδες αν και οι ίδιες παρουσίαζαν τους εαυτούς τους ως μυθικά πλάσματα. Μία από τις απεικονίσεις που δημοσιεύθηκαν στη La Revolution Surrealiste αποτελούταν από φωτογραφίες ανδρών που είχαν στηθεί σε ένα ορθογώνιο σχήμα γύρω από έναν πίνακα του Magritte, ο οποίος αναπαρίστανε μία γυμνή γυναίκα. Καταδεικνύεται κατ΄ αυτόν τον τρόπο η ανδρική υπόσταση του σουρεαλισμού, δεν είναι άλλωστε τυχαία η άποψη ορισμένων ότι απευθύνεται σε ανδρικό πληθυσμό η ποίηση και τα έργα του. Βέβαια, οι σουρεαλιστές δεν έβλεπαν τη γυναίκα ως υποκείμενο αλλά ως προβολή δια της οποίας φαντασιώνονταν τη θηλυκή υπόσταση και τις ψευδαισθήσεις τους για το γυναικείο φύλο.

Στον Σουρεαλισμό η γυναίκα λειτουργεί ως μέσο για την δημιουργία των έργων, είναι η μούσα των ανδρών σουρεαλιστών. Είχε εκδοθεί το 1991 ένα σχετικό βιβλίο με τίτλο <<Σουρεαλισμός και Μισογυνισμός>>, το οποίο θα αναλύσουμε παρακάτω.  Οι γυναίκες, αναφορικά με τις ορισμένες θεωρίες των Freud και Lacan, βρίσκονται πιο κοντά στο ασυνείδητο σε σχέση με τους άντρες, διότι δεν έχουν εισαχθεί ολοκληρωτικά στη συμβολική τάξη. Οι σουρεαλιστές ανέφεραν τη γυναικεία <<υστερία>> ως μία παθιασμένη συμπεριφορά και όταν απέτυχε η προοπτική πολιτικής δράσης με το Κομμουνιστικό Κόμμα υποστήριξαν ότι ο έρωτας θα ήταν το μέσο αλλαγής της συνείδησης. Δεν πρέπει βέβαια, να αγνοήσουμε το γεγονός ότι υπήρξαν και γυναίκες καλλιτέχνιδες όπως η Chadwick, η Miller, η Lamba. Η πρώτη υποστήριξε ότι οι γυναίκες μόνο όταν δραστηριοποιήθηκαν εκτός του σουρεαλισμού έγιναν αυτόνομες καλλιτέχνιδες από απλές μούσες, η δεύτερη ήρθε σε αντίθεση με τον Man Ray εξαιτίας της επιθυμίας της για ελευθερία και προσωπική εξέλιξη κατορθώνοντας να γίνει μία επιτυχημένη φωτογράφος. Η Rosalind Krauss από την άλλη, στόχευε στην αποκατάσταση της εικόνας του σουρεαλισμού, καθώς θεωρήθηκε αρκετά οπισθοδρομικός στην ιστορία της τέχνης, διότι του αποδόθηκαν μισογυνιστικές κατηγορίες.

Για την Krauss  η σουρεαλιστική φωτογραφία παρουσιάζει τη στιγμή της αποδόμησης, την informe των έμφυλων κατηγοριοποιήσεων: «Μέσα στη σουρεαλιστική φωτογραφική διαδικασία, επιπλέον, η γυναίκα είναι υπό κατασκευή, διότι είναι και εκεί το ίδιο παθιασμένο υποκείμενο. Και αφού το όχημα μέσω του οποίου αυτή προβάλλεται είναι και το ίδιο καταφανώς διαλυμένο, η γυναίκα και η φωτογραφία γίνονται φιγούρες που αλληλοσυμπληρώνονται: αμφιταλαντευόμενες, θολές, συγκεχυμένες και χωρίς εξουσία, με βάση τα λόγια του Edward Weston». Η Krauss είχε μία πιο ανδρική οπτική σε αυτά τα έργα και δεν αντιλαμβανόταν τον <<μυσογυνισμό>>, διότι θεωρούσε τις εικόνες αποτέλεσμα της κατασκευής και ένα παράδειγμα της σουρεαλιστικής τέχνης. Η Mary Ann Caws γράφει: «Πρέπει μάλλον να δώσουμε τις δικές μας αναγνώσεις για τις αναπαραστάσεις μας καθώς και τις δικές μας απόψεις για το ποιες από αυτές αξίζουν θυμό και ποιες εορτασμό, παρά να υποκύπτουμε με τα μυαλά μας μπροστά στα σχεδιασμένα και ξανασχεδιασμένα σώματά μας». Η αντίσταση στα σουρεαλιστικά έργα που εξουσιάζουν τις γυναικείες φιγούρες έγινε από περιθωριοποιημένες καλλιτέχνιδες και συγγραφείς στα έργα τους.

Ο Σουρεαλισμός, αποτέλεσε ένα κίνημα διαμαρτυρίας κατά των παραδοσιακών νορμών της εποχής στον χώρο της τέχνης του λόγου και των εικαστικών τεχνών, έθεσε ως βασικό του προβληματισμό τον τρόπο που θα μπορούσε να αλλάξει η ζωή και παρά τις κριτικές που ασκούνται κατόρθωσε να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον κοινωνικό τρόπο σκέψης. Γνώρισε την κοινωνική αποδοχή με τη προσέγγιση μίας μορφής τέχνης που ήταν καινοτόμα και πρωτοποριακή την εποχή ανάδυσής του. Συνοψίζοντας, ο σουρεαλισμός αποτέλεσε ένα ανατρεπτικό κίνημα με επιρροές στις τέχνες και την κοινωνία, ιδίως τον 20ο αιώνα.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:

Σουρεαλισμός και μισογυνισμός. Ανακτήθηκε από https://terminal119archive.wordpress.com/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B5%CF%8D%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%86%CF%81%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B5%CF%8D%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/alltherest/surreal/ (τελευταία πρόσβαση 20/1/2023)

Σωτήρχου, Ι. (2022). Ο Σουρεαλισμός είναι Επανάσταση. Ανακτήθηκε από https://www.efsyn.gr/nisides/355335_o-soyrealismos-einai-epanastasi (τελευταία πρόσβαση 20/1/2023)

Μποζώνη, Α. (2021).  Σουρεαλισμός πέρα ​​από τα σύνορα: Το ΜΕΤ τιμά το κίνημα που επηρέασε καθοριστικά την τέχνη. Ανακτήθηκε από https://www.lifo.gr/culture/eikastika/soyrealismos-pera-apo-ta-synora-met-tima-kinima-poy-epirease-kathoristika-tin (τελευταία πρόσβαση 20/1/2023)

Νικολοπούλου Μ., & Γιωργανάκη Ι. (2012). Σουρεαλισμός: Προς αναζήτηση μίας υπερπραγματικότητας. Ανακτήθηκε από http://www.teiath.gr/userfiles/eadsa_web_admin/lessons/st_semester/Surealism.pdf (τελευταία πρόσβαση 20/1/2023)