Πώς φαντάζει ο ιδανικός κόσμος; 5 ουτοπίες φιλοσόφων

Πώς φαντάζει ο ιδανικός κόσμος; Ένα ερώτημα που έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να απαντηθεί, αν και τελικά είναι αρκετά υποκειμενική η προσέγγισή του, διότι ο καθένας απαντά με τα προσωπικά του κριτήρια <<τελειότητας>> των κοινωνικών ζητημάτων και του ιδανικού κόσμου. Πολλοί από εμάς, θα συμφωνούσαμε στην ύπαρξη της αρμονίας, της ειρήνης και της απουσίας της φτώχειας και της πείνας στον ιδανικό κόσμο. Άλλοι πάλι δίνουν έμφαση στην προσωπική τους ευτυχία και ευημερία με στόχο να είναι διαρκώς χαρούμενοι. Ωστόσο, για κάποιους το <<ιδανικό>> δεν υφίσταται και δεν πρόκειται να υπάρξει.

Βέβαια, η αναζήτηση του ιδανικού κόσμου και του ιδανικού τρόπου ζωής είναι ως έναν βαθμό φυσιολογική και απορρέει ίσως από τις υποσχέσεις που μας βομβαρδίζουν καθημερινά από τα πολιτικά προγράμματα και τα Μέσα ενημέρωσης υποστηρίζοντας την επίλυση κάθε ζητήματος που μας απασχολεί. Υπάρχει στην πραγματικότητα ιδανικός κόσμος; Πολλοί φιλόσοφοι επιδίωξαν να απαντήσουν με τις προσωπικές τους αντιλήψεις επί του θέματος κατασκευάζοντας ουτοπίες του ιδανικού κόσμου, όπως ιδανικά τον φαντάζονταν. Θα αναφερθούμε στις ουτοπίες του Πλάτωνα, του Thomas More, του Tomasso Campanella, του Berk και του Godwin.

Η πολιτεία του Πλάτωνα- Μία τέλεια ισορροπημένη κατάσταση:

Στη θεωρία του φιλοσόφου περί της ιδανικής Πολιτείας- του ιδανικού κόσμου αναφέρεται ότι η αληθινή πολιτική τέχνη σημαίνει την τέχνη της σωτηρίας και διαπαιδαγώγησης της ψυχής. Πρόκειται για την ταύτιση της αληθινής πολιτικής με την αληθινή φιλοσοφία, αυτή ήταν και η βασική θεώρηση του Πλάτωνα. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, οι φιλόσοφοι είναι αυτοί που οφείλουν να αναλάβουν τα ηνία της εξουσίας ως πολιτικοί, διότι κατ’ αυτόν τον τρόπο η Πολιτεία θα είναι ένα αληθινό κράτος που διέπεται από τις αρχές της Αλήθειας και του Καλού που είναι και το Αγαθό. Η ιδανική κατάσταση της Πολιτείας συνάδει με την ιδανική κατάσταση της ψυχής, ενώ συγχρόνως χαρακτηρίζονται από μία τρισυπόστατη διάσταση. Η ιδανική πόλη-κράτος αποτελείται από τρεις τάξεις:

1. τους δημιουργούς (που αποτελούν την κατώτερη τάξη)
2. τους φύλακες επίκουρους (που λειτουργούν βοηθητικά και κατευθύνουν τους δημιουργούς)
3. τους φύλακες παντελείς- φιλοσόφους (που ηγεμονεύουν)

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην περίπτωση της ψυχής, η οποία αποτελείται από τρία μέρη:

1. το επιθυμητικό, το οποίο αφορά τις λάγνες τάσεις και την όρεξή μας εκφράζοντας τις βασικές ανάγκες
2. το θυμοειδές, το οποίο επιχειρεί να τιθασεύσει το επιθυμητικό
3. το λογιστικό, το οποίο είναι το ανώτερο και σε αυτό υπακούν και τα δύο.

Για την ύπαρξη ενός δίκαιου ή ιδανικού κόσμου (κράτους) απαραίτητη καθίσταται η αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών τάξεων, η οποία απορρέει από τη συνύπαρξη των μερών της ψυχής που τελικά οδηγεί στη δικαιοσύνη. Η κατώτερη τάξη των δημιουργών συνδέεται με το επιθυμητικό, η τάξη των φυλάκων-επικούρων συνδέεται με το θυμοειδές έχοντας ισχυρή θέληση και επαγρύπνηση έναντι των κινδύνων και η ανώτερη τάξη των φιλοσόφων συνδέεται με το λογιστικό, διότι χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη μέτρου και αγάπης για την τάξη και την πειθαρχία. Στο ιδανικό κράτος κατά τον Πλάτωνα κυβερνούν οι φιλόσοφοι που γνωρίζουν το Καλό και φαίνεται να αγαπούν την πόλη τους περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Η κατώτερη τάξη κατευθύνεται από το μέτρο της δεύτερης, η οποία με τη σειρά της κατευθύνεται από το θάρρος και τη δύναμη, ενώ η ισχυρότερη από όλες (αυτή των φιλοσόφων) κατευθύνεται από τη σοφία. Στην ουτοπία του Πλάτωνα, η Δικαιοσύνη στην πόλη υφίσταται μόνο με τη δικαιοσύνη της ψυχής. Για να επιτευχθεί αυτό ο καθένας πρέπει να κάνει αυτό για το οποίο είναι πλασμένος και καταλλήλως εκπαιδευμένος χωρίς να κωλύει τις λειτουργίες των άλλων.

Επιπλέον, στον Πλάτωνα δίνεται μεγάλη έμφαση στην εκπαίδευση και την ανατροφή για να κατορθωθεί η τριμερής διάταξη των πολιτών και εν τέλει από τους ηγεμόνες να ενσαρκωθεί το Αγαθό στο κράτος, που αποτελεί και τον αρχικό στόχο. Πρέπει να σημειωθεί ότι στον ουτοπικό- ιδανικό κόσμο του Πλάτωνα, υπάρχει δυνατότητα μεταπήδησης σε άλλες τάξεις (ανώτερες/κατώτερες) ανάλογα με τις ικανότητες των ατόμων. Αναφέρεται, όμως ότι το να ζει κανείς σε έναν ιδανικό κόσμο δεν είναι τόσο σημαντικό όσο φαίνεται και η ουσία έγκειται στη ζωή σύμφωνα με τους νόμους της Αλήθειας, του Καλού και της Δικαιοσύνης.

The Utopian Wonder Island του Thomas More:

Πρόκειται για βιβλίο του Thomas More που κυκλοφόρησε το 1516 και μας εισάγει σε ένα νέο μοντέλο του ιδανικού κόσμου. Αφορά ένα νησιωτικό έθνος, στο οποίο κυβερνά σταθερά ο βασιλιάς και εκλέγονται οι υψηλότερες διοικητικές θέσεις. Κάθε πολίτης είναι δεμένος στενά με την επαγγελματική εταιρεία του και δεν υπάρχει εύκολη πρόσβαση στη διαχείριση. Από άποψη θρησκείας, ο καθένας μπορεί να πιστεύει σε όποιον/ό,τι θέλει, αλλά προτιμάται ο μονοθεϊσμός και επιπλέον, δεν υπάρχει διάκριση σε καλύτερους, ανώτερους ή κατώτερους θεούς και δεν υφίσταται η απουσία θεού. Εκτός των άλλων, απουσιάζουν τα χρήματα και τα ιδιωτικά οφέλη, ενώ παράλληλα λειτουργεί η οργανωμένη διανομή αγαθών και η καθολική υπηρεσία εργασίας (στη θέση της ελεύθερης αγοράς και της αγοράς εργασίας).

Επίσης, δεν υφίσταται κόπωση λόγω της πολύωρης εξαντλητικής εργασίας, διότι οι πολίτες της ουτοπικής κοινωνίας του More δεν εργάζονται σκληρά. Η σκληρή εργασία αφορά μόνο στους σκλαβωμένους υπηκόους και τους αλλοδαπούς. Εξαιτίας όμως, της πολύ καλά οργανωμένης κοινωνίας δεν υπάρχει αισθητική ποικιλομορφία (κοινή γλώσσα, έθιμα, νόμοι κλπ.).

Το μοντέλο του ιδανικού κόσμου του Thomas More δεν υλοποιήθηκε αλλά, συναντάμε χαρακτηριστικά του στις κοινωνίες, παραδείγματος χάρη χωρίς τις τεχνολογικές ανακαλύψεις η εργασία είναι δυσβάσταχτη και πολύωρη, ενώ με τα σύγχρονα επιτεύγματα διευκολυνόμαστε μαζικά. Για να συμβεί διευκόλυνση εργασίας στο παρελθόν χωρίς τις σημερινές ανέσεις υφίστατο η εκμετάλλευση τρίτων προσώπων δηλαδή, των δούλων.

The City of the Sun Tomasso Compannella:

Θεωρείται ένα από τα πιο διάσημα και <<ολοκληρωτικά>> έργα από όλες τις ουτοπίες που κατασκευάστηκαν από τους φιλοσόφους με αναφορά τον ιδανικό κόσμο. Το έργο είναι εμπνευσμένο από τη Δημοκρατία του Πλάτωνα και την περιγραφή της Ατλαντίδας στον Τίμαιο. Στα πλαίσια της Πόλης του Ήλιου τα προβλήματα απορρέουν από δύο συγκεκριμένες αιτίες: την ιδιωτική ιδιοκτησία και την οικογένεια. Συγχρόνως, όλα είναι κοινά και δεν υποτιμάται καμία μορφή εργασίας, αλλά τα χειρωνακτικά επαγγέλματα που απαιτούν περισσότερο μόχθο είναι και τα πιο αξιέπαινα. Επίσης, οι άνθρωποι είναι εξοικειωμένοι με διάφορα επαγγέλματα, διότι στην Πόλη του Ήλιου δεν υπάρχουν δούλοι και αυτοεξυπηρετούνται. Το κύριο αρνητικό στοιχείο στην πόλη είναι η αδράνεια που θεωρείται βδελυρή.

Οι πολίτες εργάζονται μαζί, τρώνε μαζί και διαβιούν ομαδικά. Στην ηγεσία βρίσκονται ιερείς και επιστήμονες: Ο αρχιερέας (γνωστός ως Μεταφυσικός ή ήλιος) και οι Συγκυβερνήτες, Σοφία, Αγάπη, Δύναμη. Αυτή η ηγεσία επιλέγει τους κατώτερους ηγέτες. Εντός της Πόλης του Ήλιου η Επιστήμη λειτουργεί ως Θρησκεία των πολιτών, καθώς στόχος τους είναι η ορθολογική γνώση και οι επιστημονικές αρχές. Πρέπει να επισημανθεί, ότι επικρατεί καταμερισμός εργασίας (άρα η εργασία διαρκεί λίγες ώρες, περίπου 4) και τα αγαθά διανέμονται ισότιμα σε όλους τους πολίτες από τους αξιωματικούς. Επίσης, χαρακτηριστικό της Πόλης του ήλιου είναι οι ζωγραφισμένοι τοίχοι με απεικονίσεις διδακτικών βοηθημάτων (εικόνες τεχνών-επιστημών, ουρανών-άστρων, μαθηματικών μορφών, ο φυσικός-κοινωνικός κόσμος και οι ανθρώπινες εφευρέσεις). Έτσι, οι άνθρωποι στα πλαίσια του ιδανικού κόσμου του Campanella από μικρή ηλικία μυούνται στη γνώση μέσω της οπτικοποίησης.

Σε ένα από τα ποιήματά του ο Campanella υπόσχεται: «Θα κάνω τους ουρανούς ναό και τα αστέρια βωμό». Στην κορυφή του ναού της πόλεις βρίσκονται 24 ιερείς που ψέλνουν τέσσερις φορές την ημέρα προς τιμή του Θεού. Επιπλέον, παρατηρούν τα αστέρια και τις κινήσεις τους για να γνωρίζουν πώς αυτά επηρεάζουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Με αυτόν τον τρόπο γνωρίζουν ποιες αλλαγές θα συμβούν και πότε. Λειτουργούν ως πομπός Θεού και ανθρώπων. Βέβαια, στην Πόλη του Ήλιου ο μονογαμικός γάμος και το δικαίωμα των γονιών να αποκτήσουν παιδί ανακηρύσσονται χαρακτηριστικό του παρελθόντος και αυτό στερεί πολλά από την προσωπική ευτυχία κάθε ατόμου (το ίδιο και η αδυναμία απόκτησης προσωπικών αγαθών λόγω της κοινοκτημοσύνης). Σε αυτό ακριβώς αποτυγχάνει και δεν είναι βιώσιμη.

Η Συντηρητική Ουτοπία του Burke:

Ο Έντμουντ Μπερκ είναι ο ιδρυτής της ιδεολογίας του συντηρητισμού. Η πρώτη συντηρητική του ουτοπία του ιδανικού κόσμου υπήρξε το Vindication of Natural Society. Ο ίδιος δεν υπερασπιζόταν τους θεσμούς της εκκλησίας και του κράτους. Συγχρόνως, η παρουσίαση της ουτοπίας του για τον ιδανικό κόσμο γίνεται με έναν ειρωνικό τρόπο. Αρχικά, περιγράφει όλες τις μορφές διακυβέρνησης υποστηρίζοντας ότι όλες οδηγούν στη δουλεία και την καταδυνάστευση των ανθρώπων. Γι’ αυτό το λόγο τάσσεται υπέρ της εγκατάλειψης της μορφής του υφιστάμενου κράτους και της στροφής στη φυσική κοινωνία, διότι στη πολιτική κοινωνία ως έχει, επικρατεί η εκμετάλλευση.

Ο Μπερκ υποστηρίζει ότι η φύση μας παρέχει ό,τι χρειαζόμαστε και όποια άλλη ανάγκη προκύψει δεν χρειάζεται ιδιαίτερο κόπο, αλλά μέτρια εργασία, διότι και στη σκέψη του Μπερκ δεν υφίστανται ανέσεις και πολυτέλεια. Η ζωή είναι απλή συνεπώς και χαρούμενη.

Βέβαια, είναι ειρωνικός σε όσα αναφέρει για τον ιδανικό κόσμο. Η θέση του έγκειται στο γεγονός ότι καμία ανάπτυξη της κοινωνίας δεν είναι εφικτή χωρίς ιστορική συνέχεια, χωρίς να βασίζεται σε ήδη υπάρχοντες πολιτικούς, κοινωνικούς και θρησκευτικούς θεσμούς. Για τον Burke, το υφιστάμενο κράτος είναι φυσικό και κάθε επαναστατική προσπάθεια που διαρρυγνίει την κοινωνική πραγματικότητα είναι τεχνητή.

Η αναρχική ουτοπία του Godwin:

Τον Burke πολλοί τον θεωρούσαν θεωρητικό του αναρχισμού αγνοώντας την ειρωνεία του, γιατί στην πραγματικότητα ο Godwin εκφράζει την αναρχική ουτοπία παραφράζοντας τον Burke και προσφέροντας ένα θετικό πρόγραμμα. Στο κέντρο της θεωρίας του βρίσκεται το άτομο που λειτουργεί και καθορίζεται ορθολογικά. Αυτό δεν είναι τυχαίο, διότι και η ίδια η κοινωνία είναι υγιής μόνο με βάση τη λογική. Επιπλέον, εφόσον υφίσταται μία αλήθεια υπάρχει και μία αληθινή δομή της κοινωνίας. Δεν υπάρχει λόγος αναζήτησης αυτής της ρύθμισης-τάξης στο παρελθόν, για το λόγο ότι η ανθρώπινη ιστορία είναι μία ιστορία εγκλημάτων και κρατικής βίας έναντι ατόμων.

Στα πλαίσια της ουτοπίας του Godwin το ιδεατό πρόσωπο λειτουργεί ως ο χειρότερος εχθρός της κοινωνίας και του κράτους. Εντός της θεώρησής του εντάσσεται και η σκέψη του για τη δημιουργία μίας Νέας Εποχής (ιδανικός κόσμος) με μικρές και αυτάρκεις κοινότητες με νέα άτομα. Αυτές οι κοινότητες θα δημιουργηθούν και θα λειτουργούν στη θέση των κρατών.

Εξετάσαμε τις απόψεις 5 φιλοσόφων για τον ιδανικό κόσμο, όπως το προσεγγίζουν με τις δικές τους ιδέες. Βλέπουμε ότι δεν συμφωνούν αναφορικά με την ιδανική πολιτεία και για τον καθένα το ιδανικό είναι διαφορετικό. Το ερώτημα <<Πώς φαντάζει ο ιδανικός κόσμος;>> έχουν γίνει προσπάθειες να απαντηθεί αλλά οι απαντήσεις δεν τους ικανοποιούν όλους, καθώς οι απόψεις ποικίλλουν. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ενώ οι απόψεις των φιλοσόφων για τον ιδανικό κόσμο, που αναλύσαμε, διαφέρουν, εντούτοις συμπίπτουν σε ένα σημείο, στην προσπάθεια που καταβάλλουν τα άτομα για να επιτευχθεί το ιδεατό-ιδανικό αποτέλεσμα. Πράγματι, η προσπάθεια και η ομαδική συνεργασία μπορεί να οδηγήσει σε ιδανικά αποτελέσματα.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:

Έντμουντ Μπερκ. Ανακτήθηκε από: https://plato.stanford.edu/entries/burke/ (Τελευταία πρόσβαση 2/2/2023)

Δήμου Κωνσταντίνος. Άρθρο στο διαδίκτυο. Edmund Burke: Ο στοχαστής-πατέρας του Ευρωπαϊκού Συντηρητισμού. Ανακτήθηκε από: https://www.offlinepost.gr/2022/03/02/edmund-burke-o-stoxasths-pateras-toy-eyrvpaikoy-synthrhtismoy/ (Τελευταία πρόσβαση 2/2/2023)

Ο Πλάτωνας και η ιδανική του “Πολιτεία”: Ανάλυση του έργου και συσχετισμός με την σημερινή κοινωνία. Ανακτήθηκε από: https://frapress.gr/2016/03/o-platonas-ke-idees-tou-archea-filosofia-ke-sigchroni-ellada-meros-1/ (Τελευταία πρόσβαση 2/2/2023)

Sus Victoria. What Is the Ideal World? 5 Utopias Proposed by Famous Philosophers. Ανακτήθηκε από: https://www.thecollector.com/what-is-the-ideal-world-according-to-famous-philosophers/?fbclid=IwAR1hl5O5UQNwigjkXqCRYwa1h1z3nhXigGYYG_BPGoNEs4mx7ioTppwd3t4 (Τελευταία πρόσβαση 2/2/2023)