Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ (1905-1980) ήταν ο στοχαστής που ταύτισε το όνομά του με τον Υπαρξισμό ως φιλοσοφικό ρεύμα αλλά και με τον ίδιο τον όρο «Υπαρξισμός». Ο Γάλλος διανοούμενος επηρεάστηκε σημαντικά από τη φαινομενολογία, αλλά και από την προβληματική του Χάϊντεγκερ, φροντίζοντας ωστόσο να εξοβελίσει τα πεισιθάνατα στοιχεία που περιέχονταν σε αυτή. Κεντρικό άξονα της σκέψης του αποτέλεσε η ρήση «Η ύπαρξη έχει προτεραιότητα ως προς την ουσία». Οι άνθρωποι δηλαδή, σύμφωνα με τον Σαρτρ, είμαστε γεννημένοι σε έναν αφιλόξενο κόσμο, πεταμένοι εδώ από το πουθενά, σωριασμένοι και αβοήθητοι, χωρίς η ζωή μας να έχει a priori νόημα. Διαθέτουμε ωστόσο την απόλυτη ελευθερία να διαμορφώσουμε όπως εμείς θέλουμε τον βίο μας.
Απόλυτη ελευθερία σημαίνει όμως και απόλυτη ευθύνη για τις πράξεις μας και τις συνέπειες που μπορεί αυτές να έχουν σε εμάς τους ίδιους αλλά και στο κοινωνικό σύνολο. Εντός του υπαρξισμού ενυπάρχει με άλλα λόγια, μια κοινωνική υπευθυνότητα. «Κάθε άνθρωπος κρατά το βάρος όλης της ανθρωπότητας στους ώμους του» ανέφερε χαρακτηριστικά ο Σαρτρ, φέρνοντας τον καθένα προ των ευθυνών του και υπενθυμίζοντάς του ότι αποτελεί το ίδιο το κοινωνικό σύνολο κι όχι κάποια ξεχωριστή ή προνομιούχο οντότητα. «Ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα άλλο παρά το άθροισμα των πράξεών του» και η κοινωνία είναι το αποτέλεσμα των πράξεων των μελών της. Για τον λόγο αυτό τα μέλη της είναι υποχρεωμένα να προβαίνουν σε πράξεις υποδειγματικές.
Ο άνθρωπος, κατά τον Σαρτρ, έχει μάλιστα την απόλυτη ευθύνη ακόμη και για δεινά που τον επηρεάζουν χωρίς να τα έχει προξενήσει, απαραίτητα, ο ίδιος. Και εφόσον υπομένει τα δεινά αυτά και δε διαφεύγει- είτε φυσικά είτε υπαρξιακά, μέσω της αυτοκτονίας- τότε σημαίνει πως είναι υπεύθυνος για όσες συμφορές έρθουν στον δρόμο του. «Αν βρίσκομαι σε έναν πόλεμο, αυτός ο πόλεμος είναι δικός μου και μου αξίζει. Μου αξίζει επειδή πάντα έχω την ευκαιρία να ξεφύγω από αυτόν είτε αυτοκτονώντας, είτε λιποτακτώντας. Και ακριβώς επειδή έχω διαλέξει να μη φύγω από αυτή την κατάσταση, την έχω επιλέξει. Ο λόγος που ο άνθρωπος επιλέγει να μείνει στον πόλεμο μπορεί να είναι λόγω αδράνειας, λόγω δειλίας μπροστά στην κοινή γνώμη, ή επειδή θεωρεί ως υπέρτατες κάποιες αξίες». Η αυτοκτονία δηλαδή παρότι αποτελεί την εσχάτη των επιλογών, καταδεικνύει τελικά ότι ο άνθρωπος δε δεσμεύεται από κανέναν και τίποτα, είναι αυτοδύναμος, απόλυτα ελεύθερος να κάνει τις επιλογές του και να χαράξει τη δική του πορεία, επωμιζόμενος το κόστος.
Η απειλή εναντίον της προαναφερθείσας ανθρώπινης αυτοδυναμίας έρχεται από τους «Άλλους». Στο βιβλίο του «Ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» ο Σαρτρ περιγράφει εκτενώς τη σχέση μας με την κοινωνία. Ο άνθρωπος σύμφωνα με τον Γάλλο στοχαστή είναι καταδικασμένος να επιδίδεται σε μια διαρκή πάλη με τον κόσμο, σε έναν ανηλεή αγώνα με τους «εχθρούς» που τελικό στόχο έχει τη διαφέντευση των αντίπαλων συνειδήσεων. «Όσο εγώ προσπαθώ να υποδουλώσω τον Άλλο, ο Άλλος προσπαθεί να υποδουλώσει εμένα». Όλοι οι τομείς της ανθρώπινης ζωής χαρακτηρίζονται από τη συγκεκριμένη θεμελιακή σύγκρουση. Οι κοινωνικές προκαταλήψεις μας ακολουθούν κατά πόδας, η κοινωνία διαδραματίζει τον ρόλο του αφανούς παρατηρητή που επιχειρεί να βυσσοδομήσει πάνω στο υπαρξιακό Εγώ. Όποιος απορρίπτει τους όρους του συμπεφωνημένου «κοινωνικού συμβολαίου» θεωρείται ότι παρουσιάζει τάσεις παρεκβατικότητας ενώ την ίδια στιγμή η αυθορμησία, η ειλικρίνεια και η μη προσποιητή συμπεριφορά ερμηνεύονται ως παραφροσύνη. Ωστόσο ο «παράφρων» είναι στην πραγματικότητα μια υπαρξιακή οντότητα που αντιστέκεται σθεναρά στα «μολυσμένα» κηρύγματα μιας αυταρχικής, σχεδόν τυραννικής κοινωνίας. Από τη στιγμή λοιπόν που ο «Άλλος» εισβάλλει μέσα μας, διαταράσσει την ισορροπία της ζωής μας. Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι εξ ανάγκης μοναχός.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
- Βαλλιάνος Περικλής. Φιλοσοφία στην Ευρώπη. Νεότερα και Σύγχρονα Φιλοσοφικά Ρεύματα (19ος-20ος αιώνας), τ. Γ΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2008.
- Σαρτρ Ζαν-Πωλ. Ο Υπαρξισμός είναι ένας Ανθρωπισμός, μτφρ. Κ. Σταματίου, Αρσενίδη, Αθήνα χ.χ.
