Το Πάσχα ήταν και παραμένει μία γιορτή που συσπειρώνει τους ανθρώπους ανεξαρτήτως θερμών ή μη θρησκευτικών φρονημάτων. Άλλωστε το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στο μυαλό όταν σκεφτόμαστε το Πάσχα είναι το χωριό και η Ελλάδα έχει πολλά διαφορετικά μέρη και έθιμα που μπορούν να δώσουν λίγη παραπάνω μαγεία και μια καλή αφορμή για να δημιουργήσουμε αναμνήσεις. Αναμνήσεις από εκείνες που μας αφηγούνταν οι γονείς μας και ίσως αφηγηθούμε κι εμείς στα παιδιά μας. Στην Άνδρο το Πάσχα είναι λευκό και μοσχομυρωδάτο. Τα ασβεστώματα πάνε και έρχονται σε όλο το νησί. Σε τοιχία, μάντρες, σπίτια και δρόμους. Όλα πρέπει να είναι καθαρά και έτοιμα για τη μεγάλη γιορτή. Αυτή η μυρωδιά του ασβέστη σε συνδυασμό με το ανθοφορεμένο τοπίο είναι μία εικόνα που θα ξυπνά πάντα όταν η όσφρηση οδηγεί στην Άνοιξη.
Όσο αφορά τις διατροφικές συνήθειες όμως η Σαρακοστή στην Άνδρο, δεν είχε τόση μεγάλη διαφορά από τον υπόλοιπο χρόνο. Ο λιτός τρόπος διατροφής των ντόπιων και τα φτωχά αποθέματα τροφών δε δημιουργούσαν στερήσεις στη νηστεία. “Η Σαρακοστή δεν είχε μεγάλη διαφορά από τις υπόλοιπες μέρες. Σιτάρι, κριθάρι και λάδι μαζί με τα προϊόντα από τη γη ήταν τα βασικά είδη σίτισης. Το Πάσχα το περιμέναμε για να σφάξουμε το ένα και μοναδικό κατσίκι. Άλλωστε το κρέας της χρονιάς προερχόταν από τα χοιροσφάγια που ήταν μια φορά το χρόνο και αποθηκευόταν για όλη τη διάρκεια του έτους”, μας αναφέρει η Νατάσα Σταύρα. Στη Σαρακοστή έφτιαχναν επίσης το βλασερό, ένα νηστίσιμο τσουρέκι με νερό, μαγιά, αλεύρι, ζάχαρη, λάδι, γλυκάνισο, κανέλα και σουσάμι. Όταν το ψωμί ξεραινόταν το χρησιμοποιούσαν ως παξιμάδι και η γλυκιά του γεύση ξεγελούσε και για γλυκό.
Η Μεγάλη Εβδομάδα
Τη Μεγάλη Εβδομάδα η νηστεία ήταν πολύ αυστηρή. Ακόμα και ο “χειρότερος” την κρατούσε. Στα μεγαλύτερα παιδιά δε δίναν ούτε γάλα παρά μόνο τσάι εκείνη την εβδομάδα και τη Μεγάλη Παρασκευή στην κορύφωση της ευλάβειας δεν έτρωγαν ούτε λάδι. Ντοματόσουπες, νερόσουπες, ταχινόσουπες και φακές αλάδωτες ήταν το φαγητό και κανείς δε δυσανασχετούσε. Παλαιότερα στην, Άνδρο, τη Μεγάλη Πέμπτη τα παιδιά έφτιαχναν έναν καλαμένιο σταυρό και τον στόλιζαν με πολύχρωμα λουλούδια περασμένα σε κλωστές. Στη συνέχεια τον πήγαιναν στην εκκλησία για να τον “λειτουργήσουν” και να ακούσει τα 12 Ευαγγέλια. Τη Μεγάλη Παρασκευή πρωί πρωί τα παιδιά πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας το παρακάτω τραγούδι και στο τέλος πρόσφεραν στις νοικοκυρές ένα κομματάκι κλωστή με ένα λουλουδάκι από τον καλαμένιο σταυρό με αντάλλαγμα ένα αυγό άβαφο. Το αυγό αυτό επειδή δεν ήταν χρωματισμένο λεγόταν σαρακοστό και όχι λαμπριάτικο όπως το κόκκινο. Την Κυριακή του Λαζάρου φτιάχνουν τα Λαζαράκια όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας για να γεμίσει το στομάχι που διαμαρτύρεται.
Ο Επιτάφιος
Όπως αναφέρεται από τη λαογραφία του νησιού:
Τη Μεγάλη Παρασκευή, μάστορης, ξεμάστορης, καρφί κανένας δεν εκάρφωνε γιατί οι Εβραίοι τη Μεγάλη Παρασκευή κάμανε τα καρφιά που σταυρώσανε το Χριστό. Και δεν τρώνε τη Μεγάλη Παρασκευή κανένα γλυκό πράμα, γιατί οι Εβραίοι επότισαν το Χριστό χολή και ξύδι την άγια αυτή μέρα.
Η σφαγή του κατσικιού ή του αρνιού γινόταν νωρίς τη Μεγάλη Πέμπτη γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο. Η Μεγάλη Παρασκευή ήταν μέρα πένθους.
Η κυρία Νατάσα Σταύρα μας αφηγείται: “Στην Άνδρο οι εκκλησίες άστραφταν για το Πάσχα. Οι γυναίκες του χωριού μαζεύονταν και καθάριζαν τους ναούς από άκρη σε άκρη. Παράθυρα, πατώματα, τέμπλα. Με το μπράσο έτριβαν και γυάλιζαν τα μπρούτζινα αντικείμενα προκειμένου να είναι όλα έτοιμα για την Ανάσταση. Οι καλονοικοκυράδες με τις ανθισμένες αυλές έφερναν λουλούδια για τον Επιτάφιο και η φύση βοηθούσε απλόχερα με τα ανθισμένα αγριολούλουδα. Μαργαρίτες λευκές και άσπρες, κρίνοι και φραγκόκοτες στολίζουν τους καβοντορίτικους επιταφίους στη βόρεια Άνδρο. Στα χωριά η περιφορά του επιταφίου γινόταν τρεις φορές γύρω από την εκκλησία ενώ στους μεγαλύτερους οικισμούς η περιφορά γινόταν με κατάνυξη στους δρόμους με τον κόσμο να ακολουθεί κρατώντας αναμμένα κεριά. Τα κεριά του επιταφίου δεν έπρεπε να μπουν αναμμένα στα σπίτια κατά την επιστροφή των πιστών. Τα κεριά όμως που ήταν πάνω στον επιτάφιο ήταν απαραίτητα για τους ναυτικούς. Οι καπετάνιοι είχαν ένα κομμάτι από κερί του επιταφίου μαζί τους και στη μεγάλη φουρτούνα το άναβαν και το πετούσαν στη θάλασσα για να κοπάσουν τα κύματα και να σωθεί το καράβι.
Το Μεγάλο Σάββατο
Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται στη χώρα η γιορτή του λεμονιού με την τοπική ποικιλία του νησιού. Ποτά και γλυκά με βάση το λεμόνι δίνουν την πρώτη αίσθηση γιορτής πριν την Ανάσταση. Το Σάββατο γίνεται και η συγκομιδή των αποκλαδιών, των δεμάτων δηλαδή από βέργες αμπελιού που κλαδεύονται το Γενάρη. Σε κάποιους οικισμούς υπάρχει ο μεγάλος φούρνος και κάθε οικογένεια πρέπει να φέρει από ένα δεμάτι έτσι ώστε να ψηθούν οι “Λαμπριάτες”. Ο Λαμπριάτης είναι αρνί ή κατσίκι γεμιστό με τυρί, αυγά, μυρωδικά και συκωταριά. Το Σάββατο το απόγευμα ο πιο έμπειρος του χωριού και συνήθως ιδιοκτήτης του μεγαλύτερου φούρνου αναλαμβάνει το ψήσιμο. Οι Λαμπριάτες μπαίνουν μέσα και ο φούρνος σφραγίζεται με ένα μίγμα από λάσπη, στάχτη, πίτυρο και πηλόχωμα ώστε το κρέας να μαγειρευτεί και να είναι έτοιμο μέχρι το πασχαλινό τραπέζι την επόμενη μέρα.
Το βράδυ του Σαββάτου άπαντες με τα καλά τους πηγαίνουν στην εκκλησία για την Ανάσταση. Κάποτε οι πιστοί έφερναν τα αυγά στην εκκλησία για να τσουγκρίσουν με το Χριστός Ανέστη ενώ δεν υπάρχει περίπτωση να μη φιλιώσεις εκείνη τη μέρα ακόμα και με τον εχθρό σου. Στην Άνδρο θα φιλήσεις όλο το χωριό, γνωστούς, αγνώστους, συγγενείς και φίλους, ντόπιους και Αθηναίους. Στις Στενιές το χωριό συνταράσσεται συθέμελα από τα μάσκουλα ακόμα και πριν την Ανάσταση. Αν στο Βροντάδο της Χίου μιλάμε για πόλεμο, στις Στενιές της Άνδρου μιλάμε για ανατίναξη. Τα μάσκουλα είναι μικρά σιδερένια δοχεία με μεγάλο πάχος τοιχωμάτων μέσα στα οποία συμπιέζεται μπαρούτι με κονιορτοποιημένη πέτρα.
Η ανάφλεξη γίνεται με φυτίλι και ο κρότος είναι εκκωφαντικός. Αφού σειστεί ολόκληρο το νησί, καθώς ούτε το υπόλοιπο της Άνδρου κάθεται καλά με τις κροτίδες και τα δυναμιτάκια, οι πιστοί επιστρέφουν στο σπίτι με το κερί της Ανάστασης. Το καντήλι πρέπει να ανάψει και να παραμείνει άσβεστο μέχρι την Ανάληψη. Στο τραπέζι η Ανδριώτικη μαγειρίτσα με ψαχνό κρέας και όχι εντόσθια όπως συνηθίζεται και καλός ύπνος για την Κυριακή του Πάσχα.
Η Κυριακή του Πάσχα
Πρωί Κυριακής του Πάσχα γινόταν η λειτουργία της αγάπης και σε κάποια χωριά γινόταν μια προσπάθεια να διαβαστούν τα ευαγγέλια και σε άλλες γλώσσες. Για τους νεότερους η λειτουργία αυτή ήταν μια ακόμη αφορμή να φιληθούν με τα κορίτσια τους κρατώντας τα προσχήματα και την εθιμοτυπία παράλληλα. Στα σπίτια οι προετοιμασίες είχαν πάρει φωτιά. Το τραπέζι ετοιμαζόταν, οι Λαμπριάτες έβγαιναν από το φούρνο και η γιορτή ξεκινούσε. Φαγοπότι και γλέντι, κρασί και μεζέδες από το πρωί, καλό τραπεζομάντηλο και μουσαφίρηδες σε κάθε σπίτι. Στην Παλαιόπολη, αφού τελειώσει το γλέντι της Κυριακής του Πάσχα, η πλατεία του χωριού γεμίζει κόσμο για να ξεκινήσουν τα Τσούνια. Πρόκειται για ένα παιχνίδι όπως το μπόουλινγκ που παίζεται το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα. Η μέρα συνεχίζει με συναντήσεις στις πλατείες, φαί, φαί ξανά και ένα γλυκό ύπνο το βράδυ. Την επόμενη μέρα η γιορτή έχει συνέχεια.
Τα Τρομάρχια και ο Άγιος Γεώργιος
Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου έπεφτε πολύ συχνά τη Δευτέρα του Πάσχα. Τα χωριά που είχαν εκκλησίες στο όνομα του Αγίου ξεκινούσαν ένα δεύτερο γλέντι με τη μορφή πανηγυριού, συχνά πιο δημοφιλές από το ίδιο το Πάσχα όπου φυλούσαν κρέατα για να τα φάνε πλέον όλοι μαζί στο χωριό με αφορμή τη γιορτή. Στην περιοχή Τρομάρχια το γλέντι της Δευτέρας του Πάσχα είναι παράδοση που δε σπάει με τίποτα. Ένας δεύτερος γύρος φαγητού και ποτού με τη συνοδεία βιολιών και χορού προς τιμή της Παναγίας της Τρομαρχιανής και του ομώνυμου μοναστηριού. Αργά το βράδυ, κι άμα, ίσως κοπάσει το γλέντι. Αν όμως βοηθήσει ο καιρός και το κέφι τα βιολιά και τα πόδια θα πάρουν φωτιά.
Εδώ μία γεύση από το γλέντι στην Τρομάρχια
Στην ανοιξιάτικη Άνδρο το Πάσχα είναι ανάμνηση που φυλάς πρώτα στην καρδιά και μετά στο μυαλό. Θα πρέπει να πας με το ρεύμα των ντόπιων, να ακολουθήσεις τα έθιμα, τα ωράρια και τη διάθεση πρώτα για κατάνυξη κι έπειτα για λύτρωση. Αν όμως το ζήσεις μία φορά και το αγαπήσεις την επόμενη χρονιά θα είσαι στο σύλλογο στολίζοντας τον επιτάφιο, φτιάχνοντας μάσκουλα και κουβαλώντας Λαμπριάτες. Καμιά φορά το γλέντι μπορεί να συνεχιστεί ακόμα και στο πλοίο λίγο πριν την επιστροφή. Να είσαι έτοιμος για όλα. Απλά ζήστο σαν ντόπιος, όχι σαν τουρίστας.
Θερμές ευχαριστίες στους Θανάση Γλυνό, Νατάσα Σταύρα και Γιαννούλη Μακρίνα για τις πληροφορίες και τις όμορφες αφηγήσεις τους που βοήθησαν στη συλλογή των πληροφοριών.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Τα μάσκουλα της Άνδρου. Ανακτήθηκε από https://androshistoria.blogspot.com/2016/11/blog-post.html (τελευταία πρόσβαση 8/4/2021)
Το Πάσχα εν Άνδρω. Ανακτήθηκε από http://andrionxronoi.gr/index.php/2013-09-19-13-55-09/2016-04-07-10-44-19/67-to-pasxa-en-andro?fbclid=IwAR11_jLybBqSYlZSCVTQOG9GHgjDUcaqIcWR9Wntox6E3o_ODlICNyVBk6k (τελευταία πρόσβαση 8/4/2021)
www.androsfilm.gr (τελευταία πρόσβαση 8/4/2021)
