Οπλιτική Φάλαγγα: ένα αρχαιοελληνικό υπερόπλο

Η οπλιτική φάλαγγα, στην οποία για αιώνες οφειλόταν η στρατιωτική αποτελεσματικότητα των αρχαίων Ελλήνων, αποτέλεσε ένα αρχαιοελληνικό υπερόπλο που ξεπεράστηκε μόνο από τη ρωμαϊκή λεγεώνα. Έφερε θριαμβευτικές νίκες στους ελληνοπερσικούς πολέμους και τελειοποιήθηκε από τους Θηβαίους, αλλά κυρίως από τους Μακεδόνες.

Στρατιωτική περιβολή

Ο οπλίτης φέρει βαρύ οπλισμό. Φοράει μετάλλινο θώρακα που προστατεύει σημαντικό τμήμα του σώματός του, κράνος με χαρακτηριστική πεταλόσχημη απόληξη και περικνημίδες. Είναι οπλισμένος με ξίφος, δόρυ μήκους άνω των δύο μέτρων και ασπίδα. Πλην της ασπίδας, ο υπόλοιπος εξοπλισμός προϋπήρχε.

Το ὅπλον

Ο καινοτόμος τύπος ασπίδας, το ὅπλον,  προσέδωσε στην οπλιτική φάλαγγα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της. Υλικό κατασκευής της ήταν το ξύλο, επενδυμένο με χαλκό. Στο εσωτερικό της έφερε δύο λαβές οι οποίες την στερέωναν σφιχτά στο αριστερό χέρι του οπλίτη. Η λαβή στο ύψος της ωλένης ονομαζόταν πόρπακα, ενώ η λαβή στην παλάμη ἀντιλαβήν. Μετωπικά προσέφερε μερική προστασία, καθώς η δεξιά πλευρά του σώματος ήταν ελεύθερη ώστε ο οπλίτης να κρατά το δόρυ. Η κάλυψη της δεξιάς πλευράς προσφερόταν από την καμπύλη της ασπίδας του δεξιού συστρατιώτη στη φάλαγγα.

Παράταξη των οπλιτών

Αναμφισβήτητα, το νέο είδος ασπίδας οδήγησε σε αλλαγές στον τρόπο παράταξης των οπλιτών. Η φάλαγγα συγκροτούνταν από πυκνές σειρές βαριά οπλισμένων στρατιωτών. Η αδιάσπαστη συνοχή των σειρών επιτυγχανόταν με τον απόλυτα συντονισμένο βηματισμό του στρατεύματος. Η δεξιά πτέρυγα της πρώτης σειράς, ήταν περισσότερο εκτεθειμένη και για το λόγο αυτό στελεχωνόταν από επίλεκτα σώματα.

Διεξαγωγή πολέμου

Σύμφωνα με τις πηγές, ο πόλεμος διεξαγόταν κυρίως το καλοκαίρι, την εποχή με τη μικρότερη γεωργική δραστηριότητα. Θεωρητικά δεν αποσκοπούσε στην εκμηδένιση του αντιπάλου, αλλά στην επικράτηση επί ενός τμήματος εδάφους, το οποίο κατοχυρωνόταν με την αφιέρωση του επάθλου στους θεούς. Το έπαθλο αποτελούσαν τα όπλα που είχε εγκαταλείψει ο εχθρός κατά τη φυγή του.

Προϋπόθεση συμμετοχής

Η προτεραιότητα που δίνεται στην προστασία των εδαφών στην αρχαϊκή εποχή διαμορφώνει νέα κριτήρια για τη σύνθεση του στρατεύματος. Η αριθμητική υπεροχή τίθεται πλέον στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, διότι το εγχείρημα της προάσπισης των ελληνικών γαιών δε θα μπορούσε να επιτευχθεί με μικρό αριθμό στρατιωτών.

Ο πόλεμος δεν αποτελούσε πλέον προνόμιο μόνο των αριστοκρατών. Προϋπόθεση της συμμετοχής στη φάλαγγα ήταν η αγορά της εξάρτυσης και του αλόγου από τον ίδιο τον οπλίτη. Το κόστος της πλήρους εξάρτυσης ήταν υψηλό. Σύμφωνα με τις πηγές και τις εκτιμήσεις, κυμαινόταν από δεκάδες έως εκατοντάδες δραχμές. Η αριστοκρατική καταγωγή παύει να είναι το κατεξοχήν γνώρισμα που επιτρέπει τη συμμετοχή στον πόλεμο. Το νέο κριτήριο, σηματοδοτούσε τη μετάβαση σε μία εποχή όπου η ισότητα μεταξύ «ομοίων» παραμερίζει το ατομικό κατόρθωμα της ομηρικής εποχής. Η αλλαγή αυτή αντανακλά τις κοινωνικές μεταβολές που επιφέρει η εμφάνιση της πόλης-κράτους. Η ανάγκη προστασίας της πόλης κράτους και των εδαφών της, διευρύνει τις κοινωνικές ομάδες που συμμετέχουν στη φάλαγγα. Η συμπερίληψη νέων κοινωνικών ομάδων στη φάλαγγα και η από κοινού αντιμετώπιση των κινδύνων συνεπαγόταν την απόκτηση εκτάσεων γης από αυτές, προνόμιο που, πρωτύτερα, είχαν μόνο οι ευγενείς.

Μετεξελίξεις της φάλαγγας

Με το πέρασμα του χρόνου η φάλαγγα εξελίχθηκε λαμβάνοντας διαφοροποιημένες μορφές με την ίδια βάση. Κατοπινές εκδοχές της ήταν η λοξή φάλαγγα, σχηματισμός που εμπνεύστηκε και εφήρμοσε ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας, στη μάχη των Λεύκτρων, το 371 π.Χ. Ο όρος “λοξή” ουσιαστικά περιγράφει τον τρόπο πορείας της φάλαγγας, στην οποία το αριστερό κέρας προωθείται πρώτο στη μάχη, ενώ τα υπόλοιπα, με τελευταίο το δεξί, παρατάσσονται βαθμιδωτά προς τα πίσω. Η στρατηγική πίσω από το νέο σχηματισμό είναι η ενίσχυση του αριστερού κέρατος που τοποθετούνταν μπροστά από το ισχυρότερο κέρας του εχθρού, με σκοπό την άμεση αντιμετώπιση και εξουδετέρωσή του, ώστε να μείνουν μόνο τα λιγότερο ισχυρά. Λειτουργούσε δηλαδή σαν σφυρί (όπως και έμοιαζε οπτικά με σφυρί, αν προσέξουμε την εικόνα), επιδιώκοντας την εξουδετέρωση της κεφαλής των εχθρικών στρατευμάτων, αφήνοντας στη συνέχεια εκτεθειμένα τα υπόλοιπα, λιγότερο ενισχυμένα στρατεύματα στον κίνδυνο της κύκλωσης.

Μακεδονική φάλαγγα

Η τεχνική καινοτομία που εισάγεται στη φάλαγγα στην εποχή του Μ. Αλεξάνδρου, είναι η σάρισα, ένα μακρύ δόρυ μήκους 5-5,5 μέτρων. Εμπνευστής της ήταν ο Φίλιππος Β’, βασιλιάς της Μακεδονίας και πατέρας του Μ. Αλεξάνδρου. Η μακεδονική φάλαγγα ξεχώρισε ως ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο όπλο κρούσης που εξασφάλισε πολυάριθμες νίκες στους Μακεδόνες. Κοινό χαρακτηριστικό με τη λοξή και την οπλιτική φάλαγγα παραμένει η αδήριτη ανάγκη για αδιάσπαστη προέλαση του στρατεύματος. Ο απόλυτος συντονισμός και συγχρονισμός βάδισης κατείχε κομβικό ρόλο στην επιτυχία του στρατεύματος. Στη μακεδονική φάλαγγα, στις πρώτες πέντε σειρές, οι στρατιώτες κρατούσαν προτεταγμένα τις σάρισες σε οριζόντια διάταξη. Ο κινούμενος φράχτης αιχμών προκαλούσε σοβαρά πλήγματα στο αντίπαλο στράτευμα.

Μειονέκτημα της φάλαγγας

Το μοναδικό μειονέκτημα της φάλαγγας είναι οι πλαϊνές πλευρές της, διότι λόγω της μετωπικής κατεύθυνσης των σειρών και του μεγάλου μήκους των δοράτων, δεν ήταν εφικτή η προστασία στα εν λόγω σημεία από τους ίδιους τους οπλίτες. Την κρίσιμη αποστολή της πλαγιοφύλαξης αναλάμβανε το ιππικό, χάριν της ευελιξίας που διέθετε στην κίνηση.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:

Βάλλας, Δ., Σάρισα: Η ιστορία του φοβερού κινούμενου φράκτη των Μακεδόνων. Ανακτήθηκε στις 21-01-2023 από https://armynow.gr/sarisa-mekadones/

Lefevre, F. (2016). Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα.

Mossé, Cl. & Schnapp-Gourbeillon, A. (2009). Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.). Αθήνα: Παπαδήμα.

Στάινχαουερ, Γ. Η μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) – Λοξή φάλαγγα. Ανακτήθηκε στις 21-01-2023 από http://www.ekivolos.gr/Loksh%20falaga.htm