Μια Νύχτα στο Μουσείο: τί συμβαίνει στα παρασκήνια;

Διανυκτέρευση στο μουσείο: πόσο οικεία μας είναι αυτή η συνθήκη; Πόσο εύκολα μπορούμε να φανταστούμε τον εαυτό μας να κοιμάται ανάμεσα σε σπάνιας ομορφιάς εκθέματα ή ανάμεσα σε απολιθώματα και τεράστιους σκελετούς; Το σύγχρονο μουσείο, σε μία έκδηλη προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του κοινωνικού του ρόλου, επιδιώκει να ανοίξει τις πόρτες του στο ευρύ κοινό μέσα από δράσεις ψυχαγωγικού χαρακτήρα. Η μεταστροφή αυτή ως προς τον τρόπο λειτουργίας και προσέγγισης των επισκεπτών, ενισχύθηκε σε μεγάλο βαθμό μετά την εμφάνιση της πανδημίας. Αντιμετωπίζοντας τον Covid-19 ως μοχλό επανεκκίνησης, τα μουσεία του 21^ου αιώνα αποπειρώνται να διευρύνουν τις δράσεις τους.

Η διεύρυνση είναι άμεσα συναρτώμενη με την αποδοχή και συνακόλουθη αντιμετώπιση του μουσείου ως εν δυνάμει θεραπευτικού περιβάλλοντος (therapeutic museum). Η έννοια της ψυχικής υγείας έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο. Τα μουσεία ως οργανικά μέλη του κοινωνικού ιστού, οφείλουν να λειτουργήσουν όπως ορίζει η Νέα Μουσειολογία, με επίκεντρο τον άνθρωπο και τις ανάγκες αυτού. Η ιδέα της διανυκτέρευσης στο μουσείο δε συνιστά σε καμιά περίπτωση καινοτομία. Εδώ και αρκετά χρόνια, τα μουσεία του εξωτερικού έχουν «αγκαλιάσει» το θεσμό αυτό, παρέχοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να βιώσουν μίας μοναδικής αισθητικής ξενάγηση. Τί συμβαίνει στο μουσείο όταν κλείνουν τα φώτα; Η γοητεία που συνοδεύει το παραπάνω ερώτημα, συνιστά χωρίς δεύτερη σκέψη, βασικό κίνητρο για το μελλοντικό επισκέπτη.

Αυτό που θα πρέπει να καταστεί σαφές, είναι ότι το μουσείο ως χώρος φέρει εξ ορισμού του ορισμένα χαρακτηριστικά. Δυο από αυτά τα χαρακτηριστικά είναι: η εγκυρότητα ως προς την εμπεριεχόμενη πληροφορία και το δέος ως προς το προβαλλόμενο υλικό. Αυτά τα χαρακτηριστικά αποτέλεσαν για χρόνια τροχοπέδη ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού. Τα μουσεία αντιμετωπίστηκαν ως «άβατα», μετατράπηκαν σε μη προσιτές και δυσλειτουργικές οντότητες, βγαίνοντας εντελώς εκτός τροχιάς. Εποικοδομητική υπενθύμιση συνέστησε η σύνταξη και δημοσίευση του νέου ορισμού του μουσείου. Σύμφωνα λοιπόν με την απόδοση αυτού στα ελληνικά:

«Το Μουσείο είναι ένας μόνιμος, μη κερδοσκοπικός οργανισμός, στην υπηρεσία της κοινωνίας, ο οποίος ερευνά, συλλέγει, συντηρεί, ερμηνεύει και εκθέτει τεκμήρια υλικής και άυλης κληρονομιάς. Ανοιχτά και προσβάσιμα στο κοινό, χωρίς αποκλεισμούς, τα μουσεία προάγουν την ποικιλομορφία και την αειφορία. Λειτουργούν και επικοινωνούν με επαγγελματική δεοντολογία και με τη συμμετοχή των κοινοτήτων, προσφέροντας ποικίλες εμπειρίες με σκοπό την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, τον αναστοχασμό και τη διάδοση της γνώσης.»

Εξάγοντας λοιπόν ορισμένα σημεία του νέου ορισμού, αντιλαμβανόμαστε γιατί υπάρχει επιτακτική ανάγκη αποβολής κάθε έννοιας αυθεντίας και αποστειρωμένης λειτουργίας ενός μουσείου. Η διασύνδεση με την κοινότητα, η επιτυχημένη μετάδοση της πληροφορίας και η διαδραστική εμπλοκή του επισκέπτη, μπορούν να επιτευχθούν μέσα από δράσεις που προάγουν έννοιες όπως αυτές τις ανοικτότητας, της συμπερίληψης και της ανακαλυπτικότητας. Η ιδέα της διανυκτέρευσης στο μουσείο καταφέρνει να συνδυάσει με τρόπο στοχευμένο και κυρίως αποτελεσματικό, τη ψυχαγωγία με τη μάθηση. Στη ξένη βιβλιογραφία, η πρακτική αυτή αποτυπώνεται με τον όρο «edutainment».

Η παιγνιώδης μάθηση (edutainment) συνίσταται στη μετατροπή της εκπαιδευτικής εμπειρίας σε ευχάριστο και διασκεδαστικό βίωμα. Η μάθηση χάνει το στατικό και συχνά ανιαρό χαρακτήρα της, ενσωματώνοντας διαδραστικά στοιχεία που βοηθούν στην αφομοίωση της πληροφορίας. Μία διανυκτέρευση σε μουσείο μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει έναυσμα για περαιτέρω κοινωνικοποίηση, εξερεύνηση και αλληλεπίδραση. Σε αντίθεση με τα κοινά εκπαιδευτικά προγράμματα, όπου βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην ανάκληση και αξιοποίηση πρότερων εικόνων και εμπειριών, οι διανυκτερεύσεις σε μουσεία έχουν ως στόχο να δημιουργήσουν μία μοναδική ανάμνηση από το μηδέν. Η μοναδικότητα αυτή έγκειται σε τρία βασικά στοιχεία:

1. περιέργεια: ο άνθρωπος ως ένα ον με έμφυτο το αίσθημα της περιέργειας αποζητά να εξερευνήσει τί κρύβεται στα παρασκήνια ενός μουσείου, τί συμβαίνει όταν κλείνουν οι πόρτες και σβήνουν τα φώτα, πώς μεταμορφώνεται ένας χώρος όταν αδειάζει από κόσμο;

2. αποφόρτιση: είτε με την οικογένεια, είτε με φίλους είτε και κατά μόνας, οι διανυκτερεύσεις σε μουσεία διαμορφώνουν αυτομάτως ένα πλαίσιο χαλάρωσης, ενισχύοντας τη ψυχική υγεία και συμβάλλοντας στην νοητική αποδέσμευση από τα τρέχοντα άγχη και προβλήματα

3. εξατομίκευση: η διανυκτέρευση στο μουσείο παρέχει τη δυνατότητα διαμόρφωσης μιας ατομικά ορισμένης εμπειρίας, από τις πιτζάμες που θα φορέσει ο κάθε επισκέπτης, τις σκέψεις που θα κάνει κατά την παραμονή του στο μουσείο, μέχρι τον τρόπο με τον οποίο θα επηρεάσει η εμπειρία αυτή το ψυχισμό του, όλα συνιστούν ένα βίωμα μοναδικό και εξατομικευμένο που ισοδυναμεί με ένα αίσθημα πληρότητας και ευφορίας για τον επισκέπτη

Ο εκσυγχρονισμός των μεθόδων προσέγγισης του κοινού, σε συνδυασμό με την εκλαΐκευση νοημάτων και την παράλληλη ενίσχυση του ψυχαγωγικού – θεραπευτικού χαρακτήρα, δεν αλλοιώνει σε καμία περίπτωση την αίγλη και αξιοπιστία ενός μουσείου. Η ενσωμάτωση αρχών και πρακτικών που εμπίπτουν στην επιστήμη του μάρκετινγκ, συμβάλλουν στην συστημική και λειτουργική εξέλιξη ενός μουσείου. Η ένταξη νέων δράσεων ψυχαγωγικού χαρακτήρα αποφέρει μια σειρά πλεονεκτημάτων σε έναν πολιτιστικό φορέα. Αυξάνεται ο αριθμός των επισκεπτών, ενισχύεται η σχέση που αναπτύσσει το μουσείο ως πολυπαραγοντικός οργανισμός με την κοινότητα, διευρύνεται άμεσα το πλαίσιο συνεργειών με έτερους φορείς και επιχειρήσεις. Τα μουσεία μετατρέπονται σε ευέλικτα περιβάλλοντα πολλαπλών χρήσεων.

Το πρότυπο των δράσεων που περιλαμβάνουν διανυκτέρευση έχουν ακολουθήσει με τη σειρά τους πολλά ελληνικά μουσεία. Ενδεικτικά θα αναφερθούν τα εξής: Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, Μουσείο της Ακρόπολης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μουσείο Τηλεπικοινωνιών ΟΤΕ, Ελληνικό Παιδικό Μουσείο και Μουσείο Σχολικής Ζωής & Εκπαίδευσης. Ιδιαίτερη αναφορά θα γίνει στη συνεργατική βιωματική δράση διαλόγου και αλληλεπίδρασης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων με το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – Θεόδωρος Παπαγιάννης «Δύο νύχτες – Δύο μουσεία: Από ανθρώπους – Για ανθρώπους – Με ανθρώπους». Εκτός από διανυκτέρευση, η εν λόγω δράση περιλάμβανε θεματικές περιηγήσεις και συζητήσεις γύρω από επιλεγμένα εκθέματα και ενότητες των δυο μουσείων. Η αξία του συγκεκριμένου εγχειρήματος δεν έγκειται μόνο στην υιοθέτηση και επιτυχή εφαρμογή ενός τύπου μουσειακής δραστηριότητας (διανυκτέρευση σε συνδυασμό με περιήγηση). Μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται στους φορείς υλοποίησης αυτούς καθαυτούς.

Η υιοθέτηση αυτών των πρακτικών από τα μεγάλα μουσεία της πρωτεύουσας συνιστά πράξη αναμενόμενη, σχεδόν αυτονόητη. Η αντίστοιχη υιοθέτηση όμως από επαρχιακά μουσεία μικρότερης εμβέλειας και με σαφώς περιορισμένους οικονομικούς πόρους, συνιστά αξιοσημείωτη πράξη καινοτομίας και προόδου. Το παράδειγμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων και του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης – Θεόδωρος Παπαγιάννης οφείλει να αποτελέσει το εφαλτήριο για την οργάνωση και διεξαγωγή αντίστοιχων δράσεων σε έτερους φορείς πολιτισμού που βρίσκονται εκτός περιφέρειας (ενν. περιφέρεια Αττικής).

Το σύγχρονο μουσείο μετασχηματίζεται μορφικά και λειτουργικά. Η πληροφορία απλοποιείται, οι τρόποι μετάδοσης εκσυγχρονίζονται, το κοινό διευρύνεται και το περιβάλλον προσαρμόζεται στις ανάγκες του επισκέπτη. Η ανάγκη ανανέωσης των μεθόδων προσέλκυσης του σύγχρονου κοινού, ενός κοινού ιδιαίτερα απαιτητικού που αναζητά τη μοναδικότητα και την εξατομίκευση, είναι ιδιαίτερα εμφανής. Έχοντας να ανταγωνιστεί την ευρύτερη βιομηχανία της διασκέδασης, το σύγχρονο μουσείο θα πρέπει να γίνει κατόπιν έρευνας και προσαρμογής, φιλικότερο προς τον επισκέπτη. Στο ευρύτερο φάσμα των θεματικών δράσεων που μπορεί να φιλοξενήσει ένα μουσειακό περιβάλλον, ανήκουν και οι συναρτώμενες με τη σωματική άσκηση και ευεξία πρωτοβουλίες (π.χ. yoga). Όσο διευρύνονται οι δράσεις, τόσο αυξάνεται η ποικιλομορφία (diversity) των ομάδων κοινού που ενσωματώνονται (inclusion), ενισχύοντας έτσι με τρόπο απτό τις κατευθυντήριες γραμμές, όπως αυτές αποτυπώνονται στο νέο ορισμό του μουσείου. 

Το σύγχρονο μουσείο είναι πολυδιάστατο ως προς τον τρόπο προσέγγισης του κοινού, με βασική επιδίωξη την προσφορά μιας πολυαισθητηριακής γνωστικής εμπειρίας κατά την οποία ο επισκέπτης κατέχει ρόλο πρωταγωνιστικό και βαθύτατα ενεργό. Ο χώρος του μουσείου ισοδυναμεί με ένα θεραπευτικό περιβάλλον διάδρασης και εμπλοκής με πολλαπλά συνακόλουθα ψυχοσωματικά οφέλη.

Πηγές Άρθρου:

Shapiro, D. (2014, Αύγουστος 5). The New Yorker. Ανάκτηση από Up All Night at the Museum of Natural History: https://www.newyorker.com/culture/culture-desk/night-natural-history-museum

Wulfhorst, E. (2014, Ιούλιος 31). REUTERS. Ανάκτηση από Night at the museum: U.S. adults embrace art, science sleepovers: https://www.reuters.com/article/us-usa-museums-overnights-idUSKBN0G016S20140731