Το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο ΕΛΙΑ ιδρύθηκε το 1980 από τον Μάνο Χαριτάτο και τον Δημήτρη Πόρτολο, με τη μορφή μη κερδοσκοπικού σωματείου και εκεί σώζονται τα πλούσια ίχνη δύο αιώνων. Αρχεία, έντυπα, φωτογραφίες, χάρτες και εφήμερα μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε, να κατανοούμε και να ανασυνθέσουμε με πολλούς τρόπους πτυχές της ιστορίας και του πολιτισμού της νεότερης Ελλάδας. Το 1997 ξεκίνησε η λειτουργία του ΕΛΙΑ και στη Θεσσαλονίκη. Σημειώνεται ότι από το 2009 αποτελεί τμήμα του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ).
Ο Μάνος Χαριτάτος γεννήθηκε το 1944 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Το 1953 η οικογένεια Χαριτάτου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και ο Μάνος ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές του στο Κολέγιο και στη συνέχεια φοίτησε στο Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής Αθηνών.
Τη δεκαετία του 1960, μαζί με τον φίλο του ιστορικό Δημήτρη Πόρτολο, ο Μάνος Χαριτάτος άρχισε να συλλέγει αρχεία, έντυπα και άλλα τεκμήρια. Το 1980 ίδρυσαν το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Χάρη στο πάθος τους για τη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία και λογοτεχνία, στο ΕΛΙΑ διασώθηκαν αρχεία ιστορικών προσωπικοτήτων και λογοτεχνών, σπάνια βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες, φωτογραφίες, χάρτες, παρτιτούρες, θεατρικά προγράμματα, αντικείμενα, εφήμερο υλικό. Υπερβαίνοντας, ωστόσο, τον ρόλο του «μανιώδους συλλέκτη», ο Μάνος Χαριτάτος επέλεξε εξαρχής τη δημιουργία ενός φορέα ανοιχτού στην έρευνα και προσέφερε έτσι ανεκτίμητη υπηρεσία στην ιστορική γνώση, που εντέλει συμβάλλει στην εθνική μας αυτογνωσία.
Μέχρι τον θάνατό του, στις 27 Δεκεμβρίου του 2012, ο Μάνος υπήρξε η ψυχή και η κινητήρια δύναμη του ΕΛΙΑ και παραμένει πηγή έμπνευσης για τους φίλους και τους συνεργάτες του. Για το έργο του Μάνου Χαριτάτου έχουν γραφτεί σημαντικά άρθρα όπως εκείνο της κόρης του Αλεξάνδρας Χαριτάτου με τίτλο «Μάνος Χαριτάτος – Η χαρά να μοιράζεσαι», καθώς και το λεπτομερές άρθρο «Ο ακούραστος Μάνος Χαριτάτος» της Όλγας Σελλά ,που μιλάει για την ιδιαίτερη αδυναμία του και αγάπη του για γνώση και έρευνα.
Το ΕΛΙΑ είναι μία από τις βασικότερες εστίες προαγωγής και παραγωγής έρευνας στο χώρο των ανθρωπιστικών σπουδών. Κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό αρχείων ιστορικών προσώπων και προσώπων των γραμμάτων και τεχνών, σε σύγκριση με οποιονδήποτε ομοειδή φορέα, όπως λ.χ. η Γεννάδειος βιβλιοθήκη και το Μουσείο Μπενάκη. Στο τμήμα αρχείων αυτή τη στιγμή φυλάσσονται περισσότερα από 1.300 αρχεία. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν αρχεία της Επανάστασης του 1821, αρχεία πρωθυπουργών όπως του Ε. Βενιζέλου και του Χ. Τρικούπη, καθώς και αρχεία λογοτεχνών όπως:
- του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879: ήταν επικός ποιητής του αρματολισμού – ένας από τους πιο διακεκριμένους Επτανήσιους ποιητές του 19ου αιώνα-και πολιτικός)
- του Άγγελου Σικελιανού (1884-1951: ένας από τους μείζονες Έλληνες παραδοσιακούς ποιητές)
- και του Στρατή Τσίρκα (πραγματικό ονοματεπώνυμο Ιωάννης Χατζηανδρέας, 1911-1980: ήταν Έλληνας, συγγραφέας από τους πιο αξιόλογους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς, περισσότερο γνωστός για την μυθιστορηματική του τριλογία «Ακυβέρνητες πολιτείες» και το μυθιστόρημά του «Η χαμένη Άνοιξη»)
Ως πηγή μελέτης αρχείων και εντύπων το τμήμα ελληνισμού Αιγύπτου του ΕΛΙΑ είναι μοναδικό σε πλούτο και σημασία, με σημαντικότερο πρόσκτημα το αρχείο της ελληνικής κοινότητας Αλεξάνδρειας.
Στο τμήμα παραστατικών τεχνών φυλάσσονται αρχεία και έντυπα που αφορούν την ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή στο θέατρο, τον κινηματογράφο, τη μουσική και τον χορό από τον 19ο αιώνα ως σήμερα. Ανάμεσα στις πολύτιμες πηγές της συλλογής συγκαταλέγονται τα αρχεία Κατίνας Παξινού και Αλέξη Μινωτή, Έλλης Λαμπέτη, Άννας Συνοδινού, Πέλου και Αλέκας Κατσέλη, Μάριου Πλωρίτη.
Το Φωτογραφικό Αρχείο, με 400.000 φωτογραφίες από τα μέσα του 19ου και μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα, περιλαμβάνει πορτρέτα διακεκριμένων μορφών της πολιτικής, λογοτεχνικής, καλλιτεχνικής και οικονομικής ζωής, αλλά και αγνώστων, σε όλες τις εκφάνσεις του καθημερινού βίου, τοπία από όλη την επικράτεια, εικόνες από τα κρίσιμα ιστορικά γεγονότα (Βαλκανικοί, Μικρασιατική Εκστρατεία, Αλβανικό Μέτωπο, Δεκεμβριανά κ.ά.), αρχεία επαγγελματιών και ερασιτεχνών φωτογράφων. Στο Φωτογραφικό Αρχείο περιλαμβάνεται και η συλλογή περισσότερων από 10.000 καρτ-ποστάλ.
Το επιστημονικό ενδιαφέρον για τα εφήμερα τεκμήρια είναι σχετικά πρόσφατο και το ΕΛΙΑ είναι ένας από τους πρώτους φορείς στην Ελλάδα που ενδιαφέρθηκαν για τη διάσωση και την αξιοποίηση τέτοιου υλικού. Το τμήμα εφήμερων τεκμηρίων διασώζει χαρτώα τεκμήρια που κατασκευάστηκαν για να εξυπηρετήσουν έναν συγκεκριμένο σκοπό, χωρίς την πρόθεση να διατηρηθούν μετά τη χρήση τους. Τα φαινομενικά ασήμαντα τεκμήρια της καθημερινότητας —ετικέτες, εισιτήρια, μετοχές και ομολογίες, διπλώματα, προεκλογικές αφίσες, διαφημιστικό υλικό κ.ά. ξεπερνούν τις 10.000.
Η Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ περιέχει περισσότερους από 100.000 τίτλους βιβλίων, περιοδικών, ημερολογίων και εφημερίδων καλύπτοντας την εκδοτική δραστηριότητα του 19ου και 20ού αιώνα στην Ελλάδα και κατατάσσεται ανάμεσα στις σημαντικότερες και σε ορισμένες ενότητες στις πιο ενημερωμένες βιβλιοθήκες της χώρας.
Η συλλογή ελληνικών εντύπων (βιβλίων και περιοδικών) του 19ου αιώνα είναι μία από τις πληρέστερες στον κόσμο. Πλήθος σπάνιων ή μοναδικών αντιτύπων διασώζονται στο ΕΛΙΑ που αποτέλεσε και αποτελεί βασικό αρωγό στη σύνταξη της ελληνικής βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα. Η συλλογή του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου περιλαμβάνει 10.000 περίπου τίτλους εφημερίδων, περιοδικών και ημερολογίων, κάποιους από αυτούς σε πλήρεις σειρές και εκτείνεται χρονικά από τις αρχές του 19ου αιώνα και τα προεπαναστατικά χρόνια μέχρι τις ημέρες μας. Ας σημειωθεί ότι με τη μεταφορά της Εθνικής Βιβλιοθήκης στο νέο κτήριο, η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ καθίσταται η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη στο κέντρο της πόλης. Η συλλογή χαρτών του ΕΛΙΑ περιλαμβάνει περισσότερα από 2.000 φύλλα χαρτών της περιόδου 1830-1950, κυρίως του ελλαδικού και του βαλκανικού χώρου.
Το ΕΛΙΑ στη Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το 1997. Διαθέτει πλήθος αρχείων και φωτογραφιών που αφορούν τη Βόρεια Ελλάδα, βιβλιοθήκη, αναγνωστήριο και εκθεσιακό χώρο. Στο ΕΛΙΑ διατηρείται ένας μικρός μουσειακός χώρος με την οικοσκευή του λογοτέχνη της πόλης, Νίκου-Αλέξη Ασλάνογλου.
Ευνόητο είναι ότι και η οικονομική αξία των συλλογών αυτών -που προέρχονται κυρίως από δωρεές- είναι κυριολεκτικά ανυπολόγιστη, αν σκεφτούμε ότι η αξία ενός και μόνο τεκμηρίου (από τα εκατοντάδες που αποτελούν ένα σημαντικό αρχείο) ή ενός σπάνιου εντύπου μπορεί να ανέρχεται σε τιμές χιλιάδων ευρώ το καθένα.
Οι πολύτιμες αυτές συλλογές ταξινομούνται σύμφωνα με διεθνή πρότυπα και παρέχονται ελεύθερα στην έρευνα. Εκατοντάδες μελετητές από όλο το φάσμα των ανθρωπιστικών σπουδών, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, στηρίζουν κάθε χρόνο τις εργασίες τους στα αρχεία και τη βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ. Με στόχο τη γνωστοποίηση και αξιοποίηση του υλικού του, το ΕΛΙΑ πραγματοποιεί και συμμετέχει σε πλήθος εκδόσεων, εκθέσεων, εκδηλώσεων και προγραμμάτων.
Σημαντικό μέρος των συλλογών του (100.000 τεκμήρια) έχει ψηφιοποιηθεί στο πλαίσιο του προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κοινωνία της Πληροφορίας και είναι προσβάσιμο ηλεκτρονικά στον ιστότοπο του ΕΛΙΑ, στην Europeana και στο Open Archives. Το ψηφιακό απόθεμα που είναι διαθέσιμο στους ερευνητές μέσω του κόμβου του ΕΛΙΑ αυξάνεται και εμπλουτίζεται διαρκώς, ενώ στην ιστοσελίδα είναι προσβάσιμοι και ενημερώνονται ετησίως όλοι οι κατάλογοι των συλλογών.
Το ΕΛΙΑ στην Αθήνα στεγάζεται στην Πλάκα, στην οδό Αγίου Ανδρέου 5 και Αγίου Ανδρέου 4, στη Θεσσαλονίκη στεγάζεται στη βίλα Καπαντζή στην οδό Βασιλίσσης Όλγας 108.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Ανακτήθηκε από http://www.elia.org.gr/
Μάνος Χαριτάτος – Η χαρά να μοιράζεσαι, Αλεξάνδρα Χαριτάτου, dimart, 19 Απριλίου 2013. Ανακτήθηκε από https://dimartblog.com/2013/04/21/manos1/
Ο ακούραστος Μάνος Χαριτάτος, Όλγα Σελλά, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 5 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε από http://www.kathimerini.gr/477392/article/politismos/arxeio-politismoy/o-akoyrastos-manos-xaritatos
Το πάθος του συλλέκτη, Γιάννης Παπαθεοδώρου, dimart, 28 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε από https://dimartblog.com/2012/12/28/%CF%84%CE%BF-%CF%80%CE%AC%CE%B8%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%83%CF%85%CE%BB%CE%BB%CE%AD%CE%BA%CF%84%CE%B7/
