Κανένας άλλος πίνακας δεν βρίσκεται τόσο συχνά στην καθημερινότητα μας όσο η “Τζιοκόντα“. Από σοκολατάκια μέχρι χαρτί περιτυλίγματος και από κωμικά memes μέχρι εξώφυλλα βιβλίων ιστορίας της τέχνης. Η Μόνα Λίζα είναι οπωσδήποτε ο γνωστότερος πίνακας όλων των εποχών, συνώνυμος της ίδιας της τέχνης ενώ, η εικόνα του βρίσκεται δίπλα στον όρο “τέχνη” σε πολλά λεξικά. Από την γέννηση μας μας περιβάλλει η εικόνα του και μας κατατρύχει προδικάζοντας κάθε αισθητική μας κρίση. Η ιδέα του “ωραίου” στην τέχνη μοιάζει να είναι συνυφασμένη με αυτόν τον συγκεκριμένο πίνακα. Δικαιούται όμως την θέση του στο κέντρο του κανόνα της αισθητικής μας; Είναι τόσο ξεχωριστός και αξεπέραστος ή απλά αποτελεί μονάχα ένα ορόσημο των συντηρητικών απόψεων για την τέχνη και επιβεβλημένη από τους αιώνες προκατάληψη σχετικά με την ομορφιά;
Στο παρόν άρθρο θα δούμε μερικούς από τους λόγους που κατέστησαν την Μόνα Λίζα αξέχαστη, καθώς και μερικά στοιχεία για την θέση της στην ιστορία της τέχνης.
Περίπου δεκαπέντε χρόνια πήρε στον Λεονάρντο η ολοκλήρωση του, και το πιθανότερο είναι πως η Λίζα ντελ Τζιοκόντο -η εικονιζόμενη στον συγκεκριμένο πίνακα-δεν είδε ποτέ το πορτραίτο που παράγγειλε για το νέο της σπίτι. Πέρα από εκείνην, οι θεωρίες θέλουν πολλές μορφές να διεκδικούν το κεντρικό πρόσωπο του πίνακα, όπως η Κατερίνα Σφόρτσα ή η Ισαβέλλα της Αραγωνίας. Ο Φρόιντ θεώρησε ότι στο χαμόγελο της τζιοκόντας ο Λεονάρντο απεικόνισε το απωθημένο στο ασυνείδητο χαμόγελο της μητέρας του Κατερίνας. Ορισμένοι θεωρούν ότι εικονίζεται ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Το βέβαιο είναι ότι, από άποψη τεχνικής ο πίνακας αντλεί την γοητεία του από μια ευρηματική τεχνοτροπία σύμφωνα με την οποία ο πίνακας χωρίζεται σε δύο μέρη με τρόπο ώστε να μην είναι ο ίδιος και στις δυο πλευρές. Αν λοιπόν κατευθύνουμε το βλέμμα μας προς τα δεξιά η Μόνα Λίζα θα μας φανεί κάπως ψηλότερη ή πιο στητή από ότι, αν την στρέψουμε δεξιά. Επιπλέον ο πίνακας ζωγραφίστηκε με μια τεχνοτροπία που ονόμασαν sfumato, σύμφωνα με αυτήν τα χαρακτηριστικά του προσώπου παρουσιάζουν μια έντονη απροσδιοριστία. Έχουν μια αόριστη έκφραση που αφήνει ελεύθερο τον θεατή να αποφασίσει τι σημαίνουν.
Η τόλμη και η εφευρετικότητα του Λεονάρντο έφεραν το έργο του στο κέντρο της ιστορίας της τέχνης, αλλάζοντας τους κανόνες. Αιώνες αργότερα ο Γερμανός ιστορικός της τέχνης Βίνκελμαν -με βάση το έργο του Λεονάρντο- θα ισχυριστεί ότι η τέχνη δεν αποσκοπεί στο να μιμείται την φύση αλλά στο να δανείζεται στοιχεία από την φύση για να δημιουργήσει κάτι καινούργιο και ανεπανάληπτο. Το έργο τέχνης μας δίνει δυνατότητα να στραφούμε ξανά στη φύση και να θαυμάσουμε εκείνες τις λεπτομέρειες που η τέχνη ανέδειξε. Με τον Λεονάρντο η τέχνη γίνεται μια μορφή γνώσης, μια μορφή επιστήμης.
Η έντονη τριβή που έχουμε με αυτόν τον πίνακα στην καθημερινότητα μας ίσως μας εμποδίζει από το να αξιολογήσουμε σωστά και να θαυμάσουμε την ωραιότητα του. Οφείλουμε να αδειάσουμε τον νου μας από όλες τις εικόνες που έχουμε προσλάβει από αυτόν και να ατενίσουμε τον πίνακα σαν να τον βλέπουμε πρώτη φορά. Είναι δύσκολο να περιγραφεί η εμπειρία της θέασης του πίνακα από κοντά. Είναι μια εμπειρία μυστηριακή που, με τα αντίγραφα και τις φωτογραφίες ίσως να χάνει μέρος της έκστασης της. Ωστόσο, άμα του δώσουμε την ευκαιρία ο πίνακας μπορεί να παίξει με τις αισθήσεις μας και να μας αποκαλύψει αυτό το περιβόητο μυστικό της. Η Μόνα Λίζα μπορεί να παρασύρει τις αισθήσεις μας σε οποιαδήποτε μορφή. Μοναδική είναι μια περιγραφή αυτής της εμπειρίας από των αισθητικό φιλόσοφο Walter Pater:
“Η παρουσία που φανερώθηκε τόσο παράδοξα δίπλα στα νερά εκφράζει αυτό που οι άνθρωποι, με τους τρόπους χιλίων ετών κατέληξαν να επιθυμούν. [..] Είναι μια καλλονή που δουλεύτηκε από μέσα πάνω στη σάρκα, η εναπόθεση, μόριο το μόριο, παράξενων σκέψεων, φανταστικών ρεμβασμών και εξαίσιων παθών. […] Όλες οι σκέψεις και οι εμπειρίες του κόσμου έχουν χαραχθεί και έχουν αποτυπωθεί εκεί, σε αυτό που μπορούν να το εξευγενίσουν και να κάνουν εκφραστική την εξωτερική του μορφή -ο ανιμαλισμός των Ελλήνων, η λαγνεία των Ρωμαίων, ο μυστικισμός του Μεσαίωνα με τις πνευματικές του φιλοδοξίες και τον φαντασιακό έρωτα. Είναι πιο παλιά από τους βράχους όπου κάθεται ανάμεσα τους. Σαν βρικόλακας, έχει πεθάνει πολλές φορές και έμαθε τα μυστικά του τάφου. Έχει κατέβει σε θάλασσες βαθιές και κρατεί γύρω της το σκοτεινό τους φως. Παζάρεψε παράξενα υφαντά με ανατολίτες εμπόρους και, καθώς η Λύδα, ήταν μητέρα της Ελένης της Τροίας, και καθώς η Αγία Άννα, ήταν η μητέρα της Μαρίας. Και όλα αυτά πέρασαν από πάνω της όπως ο ήχος σαν τους ήχους της λύρας και του φλάουτου…”
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
- E.H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη,εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1998, σελ. 300-303
- W. Pater, Η Αναγέννηση, μτφρ. Άρης Μπέρλης, εκδ. Αλέξάνδρεια, Αθήνα 2011, σελ. 129-130
- Λεονάρντο Ντα Βίντσι: Οι εφευρέσεις, τα έργα και το μυστήριο, ανακτήθηκε από www.maxmag.gr
- Λεονάρντο ντα Βίντσι: ο μοναδικός «Homo Universalis», ανακτήθηκε από www.maxmag.gr
- Λεονάρντο Ντα Βίντσι: Άγνωστα σκίτσα ανακαλύφθηκαν πίσω από διάσημο πίνακά του, ανακτήθηκε από www.maxmag.gr
- Μόνα Λίζα: ποια είναι, επιτέλους;, ανακτήθηκε από www.maxmag.gr
- Μύθοι και παράξενες ιστορίες για την πιο διάσημη γυναίκα του κόσμου, Λίζα Γκεραρντίνι, την περίφημη Μόνα Λίζα, ανακτήθηκε από www.elculture.gr
