Μία πορσελάνινη ρωσική προπαγάνδα

Ήταν Οκτώβριος του έτους 1917 όταν την θέση των βουκολικών σκηνών αντικατέστησε το όραμα της εκβιομηχάνισης και της ρωσικής προπαγάνδας. Στο αυτοκρατορικό εργοστάσιο πορσελάνης στην Αγία Πετρούπολη, Imperial Porcelain Manufactory (εν συντομία IPM) δημιουργούνταν χειροποίητα κεραμικά έργα αναπαριστώντας μεταβαλλόμενες εποχές και χειμερινά τοπία. Σε στυλ Art Nouveau με καλοστυλιζαρισμένες και ιδιόμορφα καμπυλωτές φόρμες διακοσμημένες από φυτά, γοργόνες και άλλα μοτίβα, η τέχνη υμνούσε την Ρωσία. Με την νίκη των Μπολσεβίκων τα κεραμικά έργα θα μετατραπούν σε έναν μηχανισμό – πορσελάνινης ρωσικής προπαγάνδας, του Κομμουνισμού.

Ο τσαρισμός κατέρρευσε μετά από πολλούς αγώνες και ακόμα περισσότερο αίμα. Ο λαός της Ρωσίας όμως που βρισκόταν μέχρι τότε στα όρια της ανέχειας και της παρακμής έπρεπε να πιστέψει στο όραμα του Λένιν. Επιστρατεύοντας την τέχνη, οι Μπολσεβίκοι μετονόμασαν το Αυτοκρατορικό Εργοστάσιο Πορσελάνης σε Κρατικό Εργοστάσιο Πορσελάνης και πήραν τον έλεγχο του συμβόλου της τσαρικής παρακμής, με μπροστάρη τους την ανάγκη για καλλιτεχνική καινοτομία και παραγωγή προπαγάνδας.

Η ρωσική πρωτοπορία γέμισε τα κεραμικά δημιουργήματα με καπνοδόχους και τηλεγραφικά σύρματα, σύμβολα του Κομμουνισμού, προσωπογραφίες του Λένιν, σκηνές από δυνατούς εργάτες. Το λευκό φόντο της πορσελάνης της ρωσικής προπαγάνδας ήταν ο ιδανικότερος καμβάς για τους avant-garde καλλιτέχνες. Η Ρωσία έγραφε ξανά την ιστορία της μέσα από μία νέα πρωτόγνωρη πολιτική ιδέα, που αποδείχθηκε όμως ανεπαρκής.

Ωστόσο, αυτό που ορίζεται βέβαιο, είναι πως η δεκαετία 1920-1930 υπήρξε εξαιρετικά εμπνευσμένη. Η τέχνη άνθισε μέσα από την καινοτομία και αυτό το κατά τα άλλα ουτοπικό πολιτικό σύστημα γέννησε ιδεολογίες και ξύπνησε τον ενθουσιασμό. Ένα καρδιοχτύπι για τη νέα σοσιαλιστική εποχή, μετατρέποντας την πορσελάνη σε αστικό υλικό μίας αναπάντεχης σχεδόν αντιφατικής ζωής.

Η πορσελάνινη ρωσική προπαγάνδα εφαρμόστηκε μέσα από τα σύμβολα της βιομηχανικής παραγωγής. Το γρανάζι που υποδηλώνει τη βιομηχανία και τον εργάτη εντός ενός ευρύτερου συνόλου, το δρεπάνι του κομμουνισμού και το σφυρί, ως τα εμβλήματα στο σημείο συνάντησης της ένωσης εργατών και αγροτών. Αυτοί οι συμβολισμοί θα εμφανίζονταν στη σημαία της Σοβιετικής Ένωσης.

Η αύξηση της παραγωγικότητας της χώρας βρισκόταν στο επίκεντρο της λενινιστικής ιδεολογίας. Κατά τον ίδιο, σκοπός ήταν η εγκαθίδρυση μιας μονοκομματικής δικτατορίας που επεδίωκε την εκβιομηχάνιση και την μετάβαση στον κομμουνισμό. Τα εργαλεία του θα ήταν η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, η ανάδειξη και εγκαθίδρυση της κολεκτιβοποίησης της αγροτικής παραγωγής, καθώς και ένα πενταετές πλάνο με στόχο την εκβιομηχάνιση. Έτσι λοιπόν πάνω σε μία λευκή πορσελάνη σχεδιάστηκαν τολμηρές εικόνες καπνοδόχων, τηλεγραφικών καλωδίων και πύργων.

«Ο μόνος λόγος που οι Μπολσεβίκοι συντήρησαν το εργοστάσιο πορσελάνης ήταν η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς» θα πει ο ιστορικός και επιμελητής της έκθεσης Ερμιτάζ, Δρ Sjeng Scheijen, στο BBC Culture. Το εργοστάσιο επιστράτευσε τους πιο οραματιστές καλλιτέχνες της εποχής. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν εκπρόσωποι της Ρωσικής Πρωτοπορίας, όπως ο Βασίλι Καντίνσκι και ο Καζιμίρ Μάλεβιτς. Μέσα από το ριζοσπαστικό και αφηρημένα γεωμετρικό έργο τους εξέφρασαν το πνεύμα της επανάστασης με τον πιο βιωματικό τρόπο – την πίστη και αφοσίωση σε εκείνες τις «πάμφωτες» σοσιαλιστικές ιδέες.

Τα κεραμικά δημιουργήματα δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν τώρα από τους avant garde καμβάδες. Το καθεστώς ήταν αναμφίβολα ευγνώμον για το τακτικό εισόδημα που παρείχε το εργοστάσιο κατά τη σκληρή μεταπολεμική περίοδο, του λιμού, του εμφύλιου πολέμου και των ασθενειών. «Τις περισσότερες φορές οι καλλιτέχνες κοιτούσαν απλώς τις φόρμες και πώς θα μπορούσαν να ενσωματώσουν τη δική τους εξαιρετικά επαναστατική, αφηρημένη γλώσσα που είχαν αναπτύξει, σε αυτές τις συγκεκριμένες μορφές», λέει ο Scheijen. Ο ίδιος προσθέτει, «Ήταν πραγματικά, ανεξάρτητα έργα τέχνης», «Αν εξετάσουμε μόνο την ωφελιμιστική τους πλευρά (προπαγανδιστική οπτική) και ως υπηρεσία προς το κράτος, τους αδικείς».

Αντίθετα όμως με την ιδεολογία και την κοινωνική ένωση που επιθυμούσαν να εξωτερικεύσουν οι Μπολσεβικοι και παρά τα επαναστατικά μηνύματα της πορσελάνης, οι εργαζόμενοι είχαν ελάχιστη επαφή μαζί της. Κατά βάση τα έργα παρέμειναν στα χέρια πλούσιων συλλεκτών. Ακριβώς σε αυτό το σημείο αντιλαμβανόμαστε ότι από άποψη καλλιτεχνικής ωριμότητας και σπιρτάδας, τα κομμάτια ήταν εξαιρετικά, ενώ ως εργαλεία προπαγάνδας ήταν τουλάχιστον ατελή, όπως άλλωστε αποδείχθηκε και το εύθραυστο αυτό πολιτικό σύστημα.

Οι δημιουργίες αυτές δεν ήταν καθόλα εμπορικές. «Ήταν πολύ σπάνια, πολύ πειραματικά», λέει η Birgit Boelens από το Hermitage Amsterdam στο BBC Culture. Συνεχίζει, «Τα μεμονωμένα κομμάτια είναι τόσο υψηλής ποιότητας που χρειάστηκε πολύς χρόνος για να παραχθούν μαζικά». Τα φλιτζάνια του μισού φεγγαριού και οι χοντρές τσαγιέρες του Malevich ήταν πολύ αδέξια και εξωφρενικά άκομψα για την κοινωνία της δεκαετίας του ’20.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο Ιωσήφ Στάλιν αναλαμβάνει την εξουσία. Κάθε ελευθερία στραγγίζεται σε ένα καθεστώς βίας και πολιτικής παραφροσύνης. Η χρήση της τέχνης ως μέσο προπαγάνδας πραγματοποιήθηκε μόνο, υποστηρίζοντας ένα βάναυσο καθεστώς με τρυφερές εικόνες του ηγέτη να περιβάλλεται από παιδιά και χαρούμενες κομμουνιστικές ταξιαρχίες νεολαίας. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός γεννήθηκε, σκοτώνοντας την ρωσική πρωτοπορία και μαζί της ένα σύγχρονα ευρηματικό και τολμηρό καλλιτεχνικό ρεύμα. Ο κομμουνισμός μεταλλάχθηκε σε μία πεζή πραγματικότητα, μακριά από πολιτικούς, κοινωνικούς ηρωισμούς και οράματα.

«Τα πάντα αλλάζουν πραγματικά στις αρχές της δεκαετίας του ’30, όταν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες υφίστανται πραγματική πίεση επειδή δεν υπάρχει πλέον ανεξάρτητη τέχνη», εξηγεί ο Scheijen. «Αν δεν είσαι μέλος ενός συνδικάτου, μπορεί να σε δουν σαν παράσιτο και να σε στείλουν σε ένα στρατόπεδο». Όταν η τέχνη πασχίζει να επιβληθεί σε ανελεύθερα καθεστώτα τότε αλλάζει και μοιάζει με σαρκαστικό αστείο που επαναλαμβάνεται.  “Βλέπετε πώς ένας μεγάλος καλλιτεχνικός πολιτισμός πεθαίνει εξαιτίας της πίεσης”, λέει ο Scheijen.

Η περίοδος βασιλείας του Στάλιν με τις αμέτρητες εκτελέσεις και εξορίες αποδεκάτισαν την επανάσταση του 1917. Η ριζοσπαστική τέχνη δεν είχε κάνει τίποτα για να βελτιώσει τη ζωή των φτωχών. Η Ρωσία αναδείχθηκε παγκόσμια δύναμη κυρίως μέσα από την παραγωγή εξοπλισμών πυρηνικών όπλων, την εξερεύνηση του διαστήματος και την παραγωγή αργού πετρελαίου. Όλες αυτές οι πορσελάνες σήμαναν την νέα αρχή μίας καλύτερης χώρας. Είναι όμως η δεκαετία του 1930 που τα απολυταρχικά φαινόμενα θα γίνουν εντονότερα και κατά ένα περίεργο λόγο θα επιβληθούν στους ανθρώπους με την άδεια τους. Σε έναν κόσμο γεμάτο πολύχρωμα γεωμετρικές ιδέες είναι πρόστυχο να υπακούμε άτεχνα.

Πηγές.

Deborah Nicholls-Lee, για το BBC Culture, 30/06/2022, “How teapots were used to spread Russian propaganda”, αναρτήθηκε https://www.bbc.com/culture/article/20220629-how-teapots-were-used-to-spread-russian-propaganda