Η υστεροφημία στην αρχαία Ελλάδα

Ο άνθρωπος διασφαλίζει τη συνέχεια του ονόματός του στο χρόνο μέσω της υστεροφημίας του, της εξιστόρησης των ανδραγαθημάτων του από τις κατοπινές γενιές. Μέσω της διαιώνισης της ταυτότητάς του στο μέλλον δεν περνάει το όνομά του στη λήθη. Υπό αυτή την έννοια, η υστεροφημία αποτελεί υποκατάστατο της αθανασίας. Ο άνθρωπος, έχοντας επίγνωση ότι δεν δύναται να ζήσει για πάντα, το μέγιστο στο οποίο μπορεί να αποβλέπει προς αυτή την κατεύθυνση είναι οι πράξεις του να ηχούν στην αιωνιότητα. Στην αρχαία Ελλάδα η υστεροφημία ήταν το αποκορύφωμα της καταξίωσης ενός ανθρώπου, η ανεξίτηλη σφραγίδα των θριάμβων του.

Ο ηρωικός κώδικας στα ομηρικά έπη

Θεμελιώδεις αξίες του ηρωικού κώδικα όπως αυτός διαγράφεται στα ομηρικά έπη είναι η ανδρεία, η αιδώς, το καθήκον προς την πατρίδα και η υστεροφημία. Η υστεροφημία είναι η αθάνατη φήμη που ακολουθεί τον ήρωα μετά τον θάνατό του. Σύμφωνα με τον Fowler, ο έπαινος και ο θαυμασμός συνιστούν την κινητήριο δύναμη πίσω από τον ηρωισμό, καθώς συμβάλλουν στο να αντιμετωπίσει ο ήρωας τον θάνατο με αταραξία και να διαπιστώσει ότι ο θάνατος στο πεδίο της μάχης είναι κατά πολύ προτιμότερος από την ατίμωση. Οι ήρωες του ομηρικού κόσμου έχουν ένα εσωτερικό σφρίγος που τους προσφέρει σωματική και πνευματική υπεροχή έναντι των άλλων ανθρώπων.

Ένδοξος θάνατος

Αναμφισβήτητα ο ένδοξος θάνατος είναι για τους αρχαίους Έλληνες ο πιο σπουδαίος τρόπος για την απόκτηση της υστεροφημίας. Η ηρωική έξοδος από τη ζωή καταγράφει με ανεξίτηλο μελάνι τον θανόντα στη συλλογική μνήμη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απαράμιλλης γενναιότητας, είναι ο Αχιλλέας, ο οποίος γνώριζε ότι το αντιστάθμισμα για τον πρόωρο θάνατό του ήταν η υστεροφημία του. Ένα ακόμη παράδειγμα, αποτελεί ο Λεωνίδας και οι τριακόσιοι Σπαρτιάτες που έπεσαν ηρωικά μαχόμενοι τον περσικό κίνδυνο. Η μάχη των Θερμοπυλών μνημονεύεται παγκοσμίως ως γεγονός της αξεπέραστης γενναιότητας των Σπαρτιατών, που “έπεσαν” στη μάχη πολεμώντας έναν υπεράριθμο εχθρό. Συνάγεται το συμπέρασμα ότι ο ηρωικός θάνατος προερχόταν από την αυτοθυσία και την αυταπάρνηση του μαχόμενου, ο οποίος άφηνε την τελευταία του πνοή στο πεδίο της μάχης, αφοσιωμένος στην υπεράσπιση της πατρίδας του.

Διάκριση σε αθλητικούς αγώνες

Μία αδιαμφισβήτητη μορφή κοινωνικής καταξίωσης και υστεροφημίας ήταν η διάκριση σε αθλητικούς αγώνες. Ο νικητής θεωρούταν ότι ενσάρκωνε τα ύψιστα αγαθά της πειθαρχίας, ομορφιάς, ενέργειας και χάρης. Οι αρετές του νικητή δεν ήταν απλώς ζήτημα της τεχνικής του επιδεξιότητας αλλά συνδέονταν και με πιο ήπια προσόντα όπως την αυτοσυγκράτηση, τη νομιμότητα και την ησυχία. Το πέρασμά τους στην αθανασία πραγματοποιούταν μέσω της ανέγερσης αδριάντα και της αφιέρωσης επινίκιων ύμνων. Οι ποιητές Βακχυλίδης, Σιμωνίδης και Πίνδαρος ύμνησαν με τα συνθέματά τους τους τις νίκες αυτές.

Η λυρική ποίηση και η σχέση της με την υστεροφημία

Αντιλαμβανόμενοι την αξία της υστεροφημίας, αριστοκράτες, βασιλείς και τύραννοι ανέθεταν σε καταξιωμένους ποιητές να συνθέσουν ποιήματα που μετά θάνατον θα τους έθεταν στο βάθρο της αθανασίας της μνήμης τους. Έναντι αδράς αμοιβής, οι ποιητές αναλάμβαναν τη σύνθεση επίνικων και εγκωμίων, μέσω των οποίων εξήραν τις αρετές των παραγγελιοδοτών, εξυμνούσαν τις οικογένειές τους για την ισχύ και το ένδοξο παρελθόν αλλά και τη μεγάλη περιουσία τους. Ο διακεκριμένος ποιητής Πίνδαρος, συνέθετε επίνικους για γνωστές προσωπικότητες της εποχής, όπως για παράδειγμα τον τύραννο των Συρακουσών, Ιέρωνα. Ως εκ τούτου, οι επινίκιοι ύμνοι δεν αφορούσαν μόνο σε νίκες αθλητών, αλλά και σε πρόσωπα υψηλού κύρους.

Ο μύθος του Ιξίωνα

Μεταξύ των αριστοκρατικών κύκλων της αρχαιότητας ήταν γνωστή η δύναμη της υστεροφημίας, όχι μόνο για το ίδιο το τιμώμενο πρόσωπο αλλά και για τους απογόνους του. Κανένας δεν επιθυμούσε να κατάγεται από γονέα με κακή φήμη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Κένταυρος, γιος του αξιοκατάκριτου Ιξίωνα, που δεν έλαβε ευχή από τις Χάριτες λόγω των ανοσιουργημάτων του πατέρα του. Ο βασιλιάς της Θεσσαλίας Ιξίων δολοφόνησε τον πεθερό του και εκδιώχθηκε από την τοπική κοινωνία ζώντας ως απόκληρος. Κάποια στιγμή κατέφυγε ως ικέτης στο ναό του Δία. Ο Δίας τον συγχώρησε και τον έφερε στον Όλυμπο να ζήσει μαζί με τους θεούς. Όμως ο Ιξίων ερωτεύτηκε την Ήρα, διαπράττοντας δεύτερη κατά συρροή ύβρη. Οι θεοί τιμώρησαν την αχαριστία του δένοντάς τον σε έναν τροχό που γύριζε αενάως. Ο γιος του, Κένταυρος, περιθωριοποιήθηκε κοινωνικά λόγω της διπλής ύβρεως του πατέρα του. Εξαιτίας του στιγματισμού του δεν μπόρεσε να δημιουργήσει οικογένεια με γυναίκα αλλά μόνο με φοράδες, από το σμίξιμο με τις οποίες προήλθαν οι Κένταυροι. Ο εν λόγω μύθος είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας κατάστασης αντίθετης της υστεροφημίας.

Επίλογος

Η υστεροφημία στην αρχαία Ελλάδα, όπως διαφαίνεται από τη συμπερασματική κατάληξή μας, εξύψωνε τον άνθρωπο σε ένα επίπεδο υψηλότερο από αυτό των συνανθρώπων του και τον καθιστούσε σύμβολο αρετής και ηθικής αριστείας.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:

Easterling, P., E., Knox, B., M., W. (2008). Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Επιμ. Α. Στεφάνη, μτφρ. Ν. Κονόμη, Χρ. Γκρίμπα, Μ. Κονόμη. Αθήνα: Δημ. Ν. Παπαδήμα.

Fowler, R. (2004). The Cambridge Companion to Homer. Cambridge University Press.

Montanari, F. (2008). Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας – από τον 8 αι. π.Χ. έως τον 6ο αι. μ.Χ. Επιμ. Δ. Ιακώβ, Α. Ρεγκάκος, μτφρ. Σ. Κουτράκης, Δ. Κουκουζίκα, Κ. Σιββά. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Πηδιά, Ε. (2013). Φιλολογική ανάλυση ραψωδίας Ζ. Ανακτήθηκε στις 04-03-2023 από https://archeia.moec.gov.cy/sm/441/iliada_rapsodia_z_ypostiriktiko_yliko.pdf