Εγκέφαλος και γλώσσα: Μία αμφίδρομη σχέση

Το πιο σημαντικό και πιο περίπλοκο όργανο στο ανθρώπινο σώμα είναι φυσικά – σύμφωνα με πολλές μελέτες – ο εγκέφαλος. Είναι το όργανο με τις περισσότερες γνωστικές λειτουργίες που είναι υπεύθυνες για όλο το σώμα και για όλα τα συστήματά του. Έτσι φυσικά, είναι σχεδόν αδύνατο να μην εμπλέκεται και σε έναν πολύ ιδιαίτερο τομέα της ανθρώπινης νόησης: τη γλώσσα. Η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα σε αυτές τις δύο έννοιες, είναι αμφίδρομη, πολύπλευρη και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. 

Όπως προείπαμε, ο εγκέφαλος είναι το πιο πολύπλοκο όργανο του ανθρώπινου σώματος. Βρίσκεται εντός του κρανίου και αποτελείται από περίπου 10 δισεκατομμύρια νευρώνες και δισεκατομμύρια ίνες που τους συνδέουν. Η επιφάνεια του εγκεφάλου είναι ο φλοιός, που απαντάται στη βιβλιογραφία και με το όνομα φαιά ουσία. Ο φλοιός είναι το ειδικό μέρος στο οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις. Δέχεται μηνύματα και ερεθίσματα από όλα τα αισθητήρια όργανα του σώματος. Μεταξύ όλων αυτών, ο εγκέφαλος αποτελείται από δύο ημισφαίρια, το δεξί και το αριστερό, που ενώνονται μεταξύ τους με το μεσολόβιο, ένα δίκτυο από δισεκατομμύρια νευρώνες. Αποτελεί κοινή γνώση πως το δεξί ημισφαίριο ελέγχει την αριστερή πλευρά του σώματος, ενώ το αριστερό ημισφαίριο, τη δεξιά. Αυτό ονομάζεται αντίπλευρη εγκεφαλική λειτουργία. 

Στα μέσα του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε η θεωρία πως οι γλωσσικές ικανότητες μπορούν να εντοπιστούν σε συγκεκριμένα μέρη του εγκεφάλου. Ο Franz Joseph Gall, νευρολόγος και ψυχολόγος από τη Γερμανία, διατύπωσε τη λεγόμενη θεωρία της εντόπισης, δηλαδή ότι διαφορετικές ικανότητες και συμπεριφορές ανιχνεύονται σε ανάλογα μέρη του εγκεφάλου. Αυτή η άποψη σήμερα φαντάζει αστεία με δεδομένες τις σημερινές γνώσεις. Για παράδειγμα, ο Gall είχε εξάγει το συμπέρασμα πως η γλώσσα εντοπίζεται στους μετωπιαίους λοβούς, επειδή ένας συμμαθητής του, με έφεση στην εκμάθηση γλωσσών, είχε πεταχτά μάτια. Ο Gall εισήγαγε επίσης τη φρενολογία, κι ένας μαθητής του, ο J. Spurzheim την τελειοποίησε, με την κατασκευή λεπτομερών χαρτών του εγκεφάλου. 

Γεγονός πάντως παραμένει πως η γλώσσα ήταν το πρώτο γνωστικό σύστημα που επαληθεύτηκε ότι υπάρχει στον εγκέφαλο. Το 1864, ένας Γάλλος φυσικός που ασχολούνταν και με την ανατομία, ο Paul Broca συσχέτισε τη γλώσσα με το αριστερό ημισφαίριο. Αυτή την άποψη τη στήριξε, όταν εξέτασε έναν ασθενή ο οποίος δεν μπορούσε σχεδόν καθόλου να μιλήσει, παρά μόνο επαναλάμβανε μία συγκεκριμένη λέξη (tan) λόγω βλάβης σε μία συγκεκριμένη περιοχή του αριστερού ημισφαιρίου, τη λεγόμενη περιοχή Broca. Ο Broca εξέτασε συνολικά οκτώ ασθενείς, οι οποίοι διέθεταν όλοι βλάβη στο αριστερό ημισφαίριο, άρα συμπέρανε πως η γλώσσα είναι πλευρικά εξειδικευμένη. 

Σήμερα, οι ασθενείς που παρουσιάζουν βλάβη στο αριστερό ημισφαίριο και έχουν αδυναμία στην παραγωγή λόγου, πάσχουν από τη λεγόμενη αφασία Broca. Η αφασία είναι μία κατάσταση που χρησιμοποιείται για να περιγράψει οποιαδήποτε διαταραχή λόγου, η οποία προκαλείται από βλάβη στον εγκέφαλο, λόγω εγκεφαλικού επεισοδίου ή ατυχήματος. Τα άτομα που παρουσιάζουν αφασία τύπου Broca, παρουσιάζουν αφύσικη ομιλία, παύσεις στην αναζήτηση λέξεων, διαταραγμένη διάταξη και αδυναμία σωστής χρήσης των λειτουργικών λέξεων όπως οι αν, θα, σε, θα κλπ. 

Το 1874, δεκατρία χρόνια μετά την ανακοίνωση του πορίσματος του Broca, ο Carl Wernicke, Γερμανός συνάδελφος του προαναφερθέντος, περιέγραψε ένα άλλο είδος αφασίας στο οποίο πρωταγωνιστούσαν ασθενείς με βλάβη σε άλλο σημείο του εγκεφάλου, τη λεγόμενη περιοχή Wernicke. Οι ασθενείς με αφασία Wernicke μιλούσαν κανονικά, με ανυψωμένο επιτονισμό, ωστόσο παρουσίαζαν σοβαρά προβλήματα στην κατανόηση της γλώσσας. Παρήγαγαν επίσης νεολογισμούς και λέξεις χωρίς σημασία.

Η μελέτη παιδιών με εγκεφαλικά προβλήματα, αποδεικνύει πως παρόλο που η γλώσσα είναι πλευρικά εξειδικευμένη στο αριστερό ημισφαίριο, εντούτοις μπορεί στην αρχή να είναι σε μικρότερο βαθμό εξειδικευμένη. Έχουν εκπονηθεί μελέτες γύρω από ημιπληγικά παιδιά – τα οποία έχουν αλλοιώσεις στη μία πλευρά του εγκεφάλου και αν αυτή είναι η αριστερή, έχει αποδειχθεί πως παρουσιάζουν και τις ανάλογες δυσκολίες όσον αφορά τη γλωσσική πλήρωση και επιτέλεση. 

Σε ακραίες περιπτώσεις της ημιπληγίας, πολλές φορές καθίσταται απαραίτητο να αφαιρεθεί χειρουργικά το ένα ημισφαίριο. Όταν συμβεί αυτό, το ημισφαίριο που απομένει, αναλαμβάνει τις χαμένες λειτουργίες (όταν οι ασθενείς είναι παιδιά). Οι ενήλικες ασθενείς στους οποίους έχει αφαιρεθεί το δεξί ημισφαίριο, διατηρούν μεν τις γλωσσικές τους ικανότητες, στερούνται όμως άλλων γνωστικών ικανοτήτων. Αν αφαιρεθεί το αριστερό ημισφαίριο από τους ενήλικες, χάνουν αυτόματα τις γλωσσικές τους ικανότητες και ο εγκέφαλός τους δεν επιτελεί τις ίδιες λειτουργίες που επιτελούσε. 

Η πιο σημαντική πληροφορία που μας βοηθάει να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση γλώσσας και εγκεφάλου είναι φυσικά οι αφασίες, στις οποίες αναφερθήκαμε και λίγο πιο πάνω. Το ενδιαφέρον για τις αφασίες δεν ξεκίνησε με τις μελέτες του Broca, καθώς ήδη από τα αρχαία χρόνια αναφέρονται περιπτώσεις ανθρώπων που δε μπορούσαν να μιλήσουν, λόγω κάποιας αιτίας. Στην Καινή Διαθήκη, ο απόστολος Λουκάς αναφέρει πως ο Ζαχαρίας μπορούσε μόνο να γράψει και όχι να μιλήσει. Ο Λατίνος συγγραφέας Βαλέριος Μάξιμος αναφέρει πως ένας Αθηναίος δε μπορούσε να μιλήσει, επειδή τραυματίστηκε από μία πέτρα. 

Ο Carl Linnaeus, Σουηδός γιατρός του 18ου αιώνα, δημοσίευσε τη μελέτη ενός ασθενή που έπασχε από νεολογική αφασία και ήταν σαν να μιλούσε μία ξένη γλώσσα. Ο ασθενής στην πραγματικότητα δε μιλούσε άλλη γλώσσα. Απλώς έκανε πολυάριθμες υποκαταστάσεις λέξεων, οι οποίες ήταν σημασιολογικά ή φωνολογικά παρόμοιες. Οι γιατροί εκείνης της εποχής εκπόνησαν μελέτες και για άλλου είδους διαταραχές στην ομιλία. Παρατηρήθηκαν φαινόμενα όπως αδυναμία ανάγνωσης μίας Α γλώσσας (π.χ. ελληνικά) αλλά όχι κάποιας άλλης (π.χ. αγγλικά). 

Οι γλωσσικές δυσκολίες των αφασικών, δεν προέρχονται από κάποια γενετική ή νοητική δυσλειτουργία. Μπορούν να παραγάγουν και να ακούσουν κανονικά ήχους. Η δυσκολία τους έγκειται αποκλειστικά στην παραγωγή ή την κατανόηση της γλώσσας. Επίσης, τα κωφά άτομα με βλάβη στο αριστερό ημισφαίριο παρουσιάζουν τις ίδιες ακριβώς δυσκολίες, όσον αφορά την παραγωγή και την κατανόηση της νοηματικής γλώσσας. Πολλοί αφασικοί δεν εμφανίζουν καθολική απώλεια της γλώσσας, απλώς υστερούν σε συγκεκριμένες πτυχές της. Οι αφασικοί Broca ας πούμε, μπορεί να έχουν σοβαρά προβλήματα με τη σύνταξη, ενώ οι αφασικοί Wernicke να δημιουργούν ρέουσα αλλά ακατανόητη ομιλία και επίσης να εμφανίζουν δυσκολία στην κατανόηση. 

Ολοκληρώνοντας, συνειδητοποιούμε πως η σχέση του εγκεφάλου με τη γλώσσα είναι μία σχέση εξάρτησης, ανατροφοδότησης και αλληλεπίδρασης. Η γλώσσα δεν υπάρχει χωρίς τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Δε μπορούμε να εμφανίσουμε γλωσσική πλήρωση,αν ο εγκέφαλος μας δεν είναι αναπτυγμένος όπως πρέπει. Τα περιστατικά αφασίας και απώλειας του λόγου, εξαιτίας βλαβών στο αριστερό ημισφαίριο συγκεκριμένα (που είναι το κέντρο της γλώσσας), αποδεικνύουν απλώς αυτό που ήδη γνωρίζουμε: πως η γλώσσα είναι αναπόσπαστο στοιχείο των εγκεφαλικών λειτουργιών και χωρίς τη σωστή λειτουργία τους, χάνεται αυτή η σπουδαία ικανότητα.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:

Εγκέφαλος και Γλώσσα: Λόγος, Συνείδηση, Αφασίες. Αντλήθηκε από pemptousia.gr
Αριστερά στον εγκέφαλο: Το ημισφαίριο της γλώσσας. Αντλήθηκε από simerini.sigmalive.com
Language and the Human Brain. Αντλήθηκε από news-medical.net
Fromkin V, Rodman R, Hyams N, “Εισαγωγή στη Μελέτη της Γλώσσας” Πατάκης, σελ. 69 – 79