Φαντάσματα του παρόντος: Η Αθήνα των αστικών θρύλων

Φαντάσματα, στοές, μυστηριώδη κτίρια και θεωρίες συνομωσίας. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που συντάσσουν το τοπίο των αθηναϊκών αστικών θρύλων. Δεν πρόκειται για κάποιο μεμονωμένο γεγονός. Η παρουσία των αστικών θρύλων βρίσκεται διάσπαρτη στην καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου. Προϊόν μιας συλλογικής δημιουργικότητας, οι θρύλοι της πόλης αποτελούν έκφραση της βαθύτερης ανάγκης του ανθρώπου να επικοινωνεί, να μοιράζεται και να κατανοεί τον κόσμο γύρω του.

Η μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα

Η έμφυτη τάση του ανθρώπου να δημιουργεί και να μοιράζεται ιστορίες ξεκινά από τις παραδοσιακές, αγροτικές κοινωνίες. Παραμύθια γεννημένα μέσα στην κοινότητα κι εμπλουτισμένα με τη συμβολικότητα του υπερφυσικού, εξέφραζαν τις ανασφάλειες, τους φόβους και τις ελπίδες του λαϊκού ανθρώπου.

Η σταδιακή μετάβαση από την αγροτική ζωή στα αστικά κέντρα και οι ριζικές αλλαγές στις συνθήκες διαβίωσης, σήμαναν και την αντίστοιχη μεταβολή της μέχρι τότε προφορικής, συλλογικής δημιουργίας. Ο αστός πλέον άνθρωπος περνά έτσι από τα παραδοσιακά παραμύθια στους θρύλους ενός περισσότερο απρόσωπου αστικού σκηνικού, εκφράζοντας τις βαθύτερες ανησυχίες του καθώς καλείται να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα.

Οι λαογράφοι έχουν κατά καιρούς καταγράψει αφηγήσεις με μυστηριώδη πλάσματα που αντανακλούν περισσότερο τον εσωτερικό κόσμο του αφηγητή παρά την αντικειμενική πραγματικότητα. Είναι δε προϊόντα της μυθοπλαστικής φαντασίας του ανθρώπου, της φαντασίας που προβάλλει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις ενέργειές της στα όντα γύρω της, προσωποποιώντας τον περιβάλλοντα ανθρώπινο κόσμο.

Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, καθηγητής Λαογραφίας (ΕΚΠΑ)

Η ορολογία

Οι αστικοί θρύλοι ή urban legends, είναι δήθεν βιωματικές και κυρίως προφορικές  ιστορίες με φανταστικό, συνήθως μακάβριο περιεχόμενο. Ο όρος ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ευρέως το 1981 με την έκδοση του βιβλίου ‘The Vanishing Hitchhiker: American Urban Legends and their Meanings’ του Jan Harold Brunvand. που πραγματοποίησε την πρώτη συστηματική καταγραφή τέτοιου υλικού στον αμερικάνικο χώρο.

Οι θεματικές των αστικών θρύλων επικεντρώνονται στον τρόμο, το υπερφυσικό στοιχείο και τη δεισιδαιμονία. Στόχος τους η πειστικότητα μιας κατά τα άλλα απίστευτης ιστορίας. “Το άκουσα από το φίλο ενός φίλου μου…”: Ακολουθώντας εκδοχές του παραπάνω μοτίβου γνωστού και ως “friend of a friend” (FOAF), οι αστικοί θρύλοι παραμένουν αόριστοι χωρικά και χρονικά. Η αληθοφάνεια εντείνεται όταν τα παράδοξα αυτά γεγονότα θα μπορούσαν να είχαν συμβεί οπουδήποτε, οποτεδήποτε και στον οποιοδήποτε. Πρόκειται εξάλλου για ιστορίες διαχρονικές. Ιστορίες που ψυχαγωγούν, τρομοκρατούν και προειδοποιούν. Γιατί ποιος ξέρει τι μπορεί να καραδοκεί στα ξεχασμένα κτίρια μιας απρόσωπης μεγαλούπολης;

Η Αθήνα, τόπος θρύλων και φαντασίας

Όπως κάθε πρωτεύουσα που σέβεται τον εαυτό της, η Αθήνα βρίσκεται στο επίκεντρο πληθώρας ανατριχιαστικών ιστοριών. Φήμες για σκοτεινές φιγούρες και μυστηριώδεις φωνές παραμένουν ζωντανές μέχρι και σήμερα, στενά συνδεδεμένες με την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα της ελληνικής πρωτεύουσας.

Βίλα Καζούλη

Σε μια έκταση 47 στρεμμάτων στην περιοχή της Κηφισιάς, δεσπόζει η επιβλητική βίλα Καζούλη, πρώην κατοικία του ομώνυμου επιχειρηματία Νικολάου Καζούλη. Η νεοκλασική έπαυλη κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1910. Το γεγονός ότι χτίστηκε στο έδαφος οθωμανικού νεκροταφείου προεξόφλησε την ταυτότητα της ως ένα κτίριο όπου οι ψυχές των νεκρών περιφέρονται τη νύχτα. Ωστόσο, ήταν οι επόμενες δεκαετίες που θα σφράγιζαν αυτή τη μοίρα.

Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, η βίλα Καζούλη χρησιμοποιήθηκε ως φρουραρχείο των SS. Για χρόνια, τα υπόγεια της έπαυλης θα αντηχούσαν με τις κραυγές βασανισμένων αντιστασιακών που τελικά θα έβρισκαν μαρτυρικό θάνατο. Λέγεται πως τουλάχιστον δώδεκα Έλληνες πατριώτες βασανίστηκαν μέχρι θανάτου στη βίλα Καζούλη κι έπειτα θάφτηκαν στον κήπο της.

Πολλοί μιλούν για μια ανεξήγητα απόκοσμη ατμόσφαιρα που κυριαρχεί στο άδειο πια κτίριο. Είναι η συνείδηση της αιματοβαμμένης του ιστορίας ή κάτι άλλο;

Τα πνεύματα της οδού Πειραιώς

3 Οκτωβρίου, 1936. Η παραπάνω είδηση δημοσιεύεται στην εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, αναφέροντας την εμφάνιση μιας μυστηριώδους νεκρικής πομπής επί της οδού Πειραιώς. Αυτόπτες μάρτυρες έκαναν λόγο για άυλες ανθρώπινες μορφές, ιερείς και θλιμμένους συγγενείς, που σχημάτιζαν το πλήθος, ακολουθώντας το φέρετρο που προηγούταν της πομπής. Μετά από λίγο, το ανατριχιαστικό θέαμα εξαφανιζόταν.

Άλλοι μιλούσαν για κοπάδια ζώων που έτρεχαν κατά μήκος της οδού και τελικά εξαφανίζονταν χωρίς καμία εξήγηση. Πρόκειται για τις ψυχές των νεκρών ζώων που παρέμεναν στην περιοχή των Σφαγείων, κάποιοι υποστήριζαν…

Μια επιφανής μορφή στην περιοχή ήταν εκείνη ενός αθλητή με το όνομα Πατουλίδης που είχε δολοφονηθεί στην Πειραιώς όταν επιχείρησε να προστατεύσει δύο κοπέλες από μια ομάδα ναυτικών με κακές προθέσεις. Κάποιοι συνέδεαν τη νεκρική πομπή με τον Πατουλίδη, ενώ άλλοι μιλούσαν για το φάντασμα του ίδιου του δολοφονημένου, το οποίο λεγόταν πως περιφερόταν τα βράδια, αναζητώντας τους φονιάδες του για εκδίκηση.

Αυτές δεν είναι οι μόνες ιστορίες φαντασμάτων που προκύπτουν από τον πολυπερπατημένο δρόμο της οδού Πειραιώς. Η δεκαετία του 1930 συγκεκριμένα, έφερε στην επιφάνεια πολλές αναφορές σε φαντάσματα και σκοτεινές φιγούρες που περιφέρονταν στην περιοχή, τρομοκρατώντας επισκέπτες και κατοίκους.

Το σανατόριο της Πάρνηθας

Εγκαταλελειμμένη από το 1985, η πρώην μονάδα φιλοξενίας φυματικών αποτελεί έναν από τα γνωστότερα σημεία της Αθήνας όπου οι αστικοί θρύλοι ζωντανεύουν. Το Σανατόριο αποτέλεσε δωρεά της μονής Πετράκου το 1914. Φιλοξένησε σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Κώστας Κοτζιούλας. Σήμερα, μετά από μια πολυτάραχη ιστορία, στέκεται σιωπηλά στο όρος της Πάρνηθας, σκιά ενός παλαιότερου εαυτού.

Δεν είναι λίγες οι ζωές που έληξαν στο σανατόριο και κάποιες από αυτές λέγεται πως δεν κατάφεραν ποτέ να φύγουν από εκεί. Στην Πηγή της Κυράς κοντά στο σανατόριο, ένα μικρό κορίτσι ντυμένο στα λεύκα εμφανίζεται όταν πέφτει το σκοτάδι. Φοράει γαλάζια κορδέλα στη μέση και απλώνει τα χέρια της σε όποιον οδοιπόρο τυχαίνει να βρεθεί στο σημείο. Σύμφωνα με τον αστικό θρύλο, το άρρωστο κορίτσι ξεκίνησε από το σανατόριο για να πιεί το ιαματικό νερό της πηγής, αλλά ξεψύχησε πριν φτάσει εκεί.

Άλλοι μιλούν για ασχημάτιστες ανθρώπινες μορφές που εμφανίζονται στους ρημαγμένους διαδρόμους του σανατόριου. Ένας θρύλος μιλά για την παρουσία μιας γυναίκας με ρούχα παλιάς εποχής που κάτι αναζητά εναγωνίως στους θάμνους και τα βράχια. Όταν αντικρίσει κάποιον οδοιπόρο, πλησιάζει για να τον δει και μόλις καταλάβει πως δεν είναι αυτός που ψάχνει, κλαίει νευριασμένη και εξαφανίζεται στο σκοτάδι.

Προς τιμήν των ψυχών αυτών, ο γλύπτης Σπυρίδων Ντασιώτης δημιούργησε το 2012 το “Πάρκο των Ψυχών” κοντά στο σανατόριο, ένα υπαίθριο μουσείο σκαλιστών ξύλινων κορμών, ωδή στον πόνο όσων άφησαν εκεί την τελευταία τους πνοή.

Πηγές:

Γεραιουδάκης, Α. (2019). Σανατόριο: Ιστορίες φαντασμάτων στη χιονισμένη Πάρνηθα. Ανακτήθηκε από: https://www.ethnos.gr/greece/article/13466/sanatorioistoriesfantasmatonsthxionismenhparnhthavidpics (τελευταία πρόσβαση στις 12.05.2023).

Ιστορίες για την “στοιχειωμένη” Βίλα Καζούλη. (2019). Ανακτήθηκε από: http://www.mixanitouxronou.gr/giati-apokaloun-stichiomeni-ti-vila-kazouli-to-neoklasiko-tou-egiptioti-epichirimatia-stin-katochi-egine-frourarchio-ton-ss-pou-vasanizan-antistasiakous-eki-giristike-ke-i-tenia-ipolochago/ (τελευταία πρόσβαση στις 11.05.2023).

Jan Harold Brunvand. Ανακτήθηκε από: https://en.wikipedia.org/wiki/Jan_Harold_Brunvand (τελευταία πρόσβαση στις 09.05.2023).

Καπλάνογλου, Μ. (2015). Παραμύθι και Αφήγηση στην Ελλάδα: Μια παλιά τέχνη σε μια νέα εποχή. Αθήνα: Πατάκης.

Οι αστικοί θρύλοι της οδού Πειραιώς (2019). Ανακτήθηκε από: https://strangepress.gr/2019/01/14/oi-astikoi-thryloi-tis-odou-peiraios/ (τελευταία πρόσβαση στις 13.05.2023).

Oring, E. (2008). Legendry and the Rhetoric of Truth. The Journal of American Folklore, 121(480).

Παπαγεωργίου, Μ. (2008). Μηνάς Αλεξιάδης (συνέντευξη). Ανακτήθηκε από: https://www.metafysiko.gr/?p=3015 (τελευταία πρόσβαση στις 11.05.2023).