Ελληνικά επίθετα: η οικογενειακή ιστορία σε λίγα γράμματα

Αστεία, βαρύγδουπα, συνηθισμένα, πρωτότυπα, τα ελληνικά επίθετα έχουν μια ιστορία να διηγηθούν. Αυτήν της οικογένειάς μας.

Πατρώνυμα, επάγγελμα και καταγωγή 

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν επίθετα. Συνήθιζαν, λοιπόν, δίπλα στο όνομα να αναφέρουν το όνομα του πατέρα σε γενική πτώση. Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε για πολλούς αιώνες και πέρασε και σε άλλους λαούς, όπως στους Ρωμαίους. Πολλά ελληνικά επίθετα -όπως και πολλά ευρωπαϊκά- προέκυψαν από το όνομα ενός προγόνου.

Συχνά το επίθετο δείχνει το επάγγελμα του μακρινού γενάρχη της οικογενείας. Μάλιστα, τα περισσότερα από αυτά τα επαγγέλματα είναι σήμερα εξαφανισμένα. Έτσι, το επίθετο Αραμπατζής δηλώνει τον αμαξά, τον αλλοτινό ταξιτζή, μιας εποχής όπου στους δρόμους υπήρχαν μόνον άλογα και γαϊδουράκια. Γι’ αυτό άλλωστε ήταν χρήσιμο και το επάγγελμα του σαμαροποιού, αυτού δηλαδή που έφτιαχνε σαμάρια για τα γαϊδούρια. Επάγγελμα συχνό αν κρίνουμε από τη συχνότητα του επιθέτου “Σαμαράς”.

Η καταγωγή είναι ακόμη μια πληροφορία που μπορούμε να πάρουμε από τα επώνυμα. Επίθετα όπως Λημνιός, Μωραϊτης, Πολίτης, Ψαριανός δηλώνουν τόπο καταγωγής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το επώνυμο Σταμπουλής ή Σταμπολής που δηλώνει αυτόν που έχει καταγωγή από την Πόλη (Ιστανμπούλ). Μα κι αν το ίδιο το επώνυμο δε δείχνει ξεκάθαρα τον τόπο καταγωγής, η κατάληξη μπορεί να το μαρτυρά.

Ο Κρονίδης, ο Λαερτιάδης και οι Πόντιοι 

Τα πατρωνυμικά είναι ουσιαστικά που δηλώνουν το όνομα του πατέρα. Στην αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούσαν τις καταλήξεις -ίδης, -είδης και -άδης. Έτσι, Κρονίδης ήταν ο γιος του Κρόνου -έτσι αναφέρεται ο Δίας στα ομηρικά έπη-, Πηλείδης ο Αχιλλέας, γιος του Πηλέα και Λαερτιάδης, ο γιος του Λαέρτη, δηλαδή ο πολυμήχανος Οδυσσέας.

Οι καταλήξεις -ίδης και -άδης άρχισαν να εμφανίζονται στα ποντιακά επίθετα από τα μέσα του 18ου αιώνα. Ήταν τότε που άρχισαν να ιδρύονται επίσημα ελληνικά σχολεία στον Πόντο. Οι δάσκαλοι άρχισαν, λοιπόν, να καταρτίζουν καταλόγους με τα ονόματα των μαθητών. Η επιθυμία για ελληνική παιδεία και μόρφωση, ώθησε τους δασκάλους να προσθέσουν αυτές τις αρχαιοελληνικές καταλήξεις στα επίθετα των μαθητών, δίνοντας έναν αρχαιοπρεπή αέρα και μια ιστορική συνέχεια.

Τα κρητικά επίθετα σε -άκης

Τα κρητικά επίθετα με την κατάληξη -άκης αποτελούν ίσως τα πιο αναγνωρίσιμα ελληνικά επίθετα. Η κατάληξη αυτή φαίνεται να εμφανίστηκε πρώτη φορά την εποχή της ενετοκρατίας. Ωστόσο, κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι που επικρατεί.

Οι Κρητικοί είχαν ήδη διαμορφωμένα επίθετα. Η κατάληξη -άκης μπήκε πρόσθετη στα οικογενειακά επώνυμα. Προέρχεται από την κατάληξη του υποκοριστικού -άκι. Πρόκειται δηλαδή για τον αρσενικό τύπο αυτής της κατάληξης. Έτσι, ο Δασκαλογιάννης έγινε Δασκαλογιαννιάκης, ο Σπηλιανός έγινε Σπηλιανάκης κ.ο.κ.

Σύμφωνα πάντως με άλλη θεωρία η κατάληξη -άκης προστέθηκε στα κρητικά επίθετα μετά την άφιξη των Μανιατών στο νησί, δηλαδή μετά το 1750. Την περίοδο εκείνη η Μάνη είχε υπερπληθυσμό και οι Μανιάτες μετανάστευσαν στη Μεγαλόνησο, αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η κατάληξη -άκης ήταν συχνή σε πολλά μέρη της Ελλάδας. Σταδιακά, όμως, μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους πολλοί Έλληνες άλλαξαν την κατάληξη του επωνύμου τους. Η αλλαγή αυτή δεν έγινε για τους Κρητικούς, μια και το νησί τους ήταν από τις τελευταίες περιοχές που ενσωματώθηκαν στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.

Της Πελοποννήσου τα παιδιά 

Μια από τις καταλήξεις που συναντάμε συχνά στα ελληνικά επίθετα είναι η κατάληξη -πουλος. Σημαίνει το γιο κάποιου. Έτσι, ¨Παπαδόπουλος” σημαίνει “ο γιος του παπά”, ¨Λαμπρόπουλος” σημαίνει “ο γιος του Λάμπρου” κ.ο.κ. Η κατάληξη αυτή ήταν συχνή στην Πελοπόννησο, αλλά και στον Πόντο και τη Μικρά Ασία.

Τα μανιάτικα επίθετα από την άλλη ξεχωρίζουν με την κατάληξη -άκος. Τα επώνυμα των Μανιατών δεν είχαν καμιά ιδιαίτερη κατάληξη πριν το 1600. Οι Μανιάτες αλλά και οι Λακεδαιμόνιοι είχαν συχνά της κατάληξη -άκης. Μετά την επανάσταση του ΄21 οι Μανιάτες θέλησαν να αλλάξουν την κατάληξη του επιθέτου τους σε -άκος, έτσι ώστε να ξεχωρίζουν. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν οι Λακεδαιμόνιοι, που πάντα θαύμαζαν τους σκληροτράχηλους Μανιάτες.

Αιώνες Τουρκοκρατίας στα ελληνικά επίθετα 

Σε μερικές περιοχές ο ελληνισμός συνυπήρχε με τους Τούρκους για μισή χιλιετία. Λογικό αυτή η συνύπαρξη να αφήσει το αποτύπωμά της στη γλώσσα. Έτσι, η κατάληξη -ογλου που συναντάμε σε ορισμένα ελληνικά επίθετα είναι τουρκικής προέλευσης και σημαίνει “γιος”. Τουρκική ρίζα έχουν και πολλά επίθετα που δηλώνουν επάγγελμα. Έτσι, Σέκερης είναι ο ζαχαροπλάστης, εκ του τουρκικού “σεκέρ”, που σημαίνει “ζάχαρη”.

Δίπλα σε γνωστές και συνηθισμένες καταλήξεις, υπάρχουν πολλές πρωτότυπες που κρύβουν ιστορίες συναρπαστικές. Αλήθεια, εσείς ξέρετε τι λέει για σας το οικογενειακό επώνυμο;

Πηγές:

Τσιτιρίδης Γ. (2015). Πες μου το επίθετό σου να σου πω ποιος είσαι! Ανακτήθηκε από www.parallaxi.gr (τελευταία πρόσβαση: 22/01/2023)

Πώς προέκυψαν τα κρητικά επίθετα σε -άκης (2022). Ανακτήθηκε από www.neoiorizontes.gr (τελευταία πρόσβαση:22/01/2023)

Γιατί τα κρητικά τελειώνουν σε “-άκης” και τα ποντιακά σε ¨-ίδης” και “-ιάδης”; Ανακτήθηκε από www. almopia24.gr (τελευταία πρόσβαση: 22/011/2023)

Τα μανιάτικα επώνυμα. Ανακτήθηκε από www.mani.org.gr (τελευταία πρόσβαση: 22/01/2023)