Εντοπίζουμε ρίζες του Ελληνικού Εμφυλίου πολέμου από την περίοδο της κατοχής. Οι ωμότητες των ξένων κατακτητών δεν έπνιξαν τη θέληση των Ελλήνων για αντίσταση. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας, την άνοιξη του 1941 ξέσπασαν σποραδικές αντιστασιακές δράσεις και το καλοκαίρι του ίδιου έτους άρχισαν να δημιουργούνται πιο οργανωμένες αντιστασιακές κινήσεις. Στις 27 Σεπτεμβρίου ιδρύθηκε μια οργάνωση για να συντονίζει τις αντιστασιακές ενέργειες, το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο).

Η περίοδος της Κατοχής και η ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων

Εξαρχής τα μέλη του Κομμουνιστικού κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) είχαν κυρίαρχη θέση στο ΕΑΜ και στις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις που προέκυψαν από αυτό. Αυτό συνέβη για πολλούς λόγους. Πρώτον, οι διώξεις που υπέστησαν στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά δημιούργησαν μια ταυτότητα και μια ενότητα που έδωσαν συνοχή στην οργάνωση. Έδωσαν επίσης σε πολλά κομματικά στελέχη ισχυρά κίνητρα για να εκδικηθούν τους δεξιούς, αρκετοί από τους οποίους συνεργάζονταν πια ενεργά με τις δυνάμεις της κατοχής. Με συνθήματα για κοινωνική δικαιοσύνη, λαϊκή κυριαρχία και οικονομική ευημερία το ΚΚΕ προέβαλλε το όραμα για ένα καλύτερο μέλλον. Αυτό έβρισκε απήχηση στους φτωχούς αγρότες, σε μια εποχή μεγάλων δοκιμασιών. Το στρατιωτικό σκέλος του, ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1942. Μαζί με το ΕΑΜ αναδείχθηκαν στις σημαντικότερες αντιστασιακές οργανώσεις κατά τη διάρκεια της κατοχής.

Από την πλευρά των κεντροδεξιών ομάδων, ιδρύεται στις 9 Σεπτεμβρίου του 1941 ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ),  η μόνη βιώσιμη μη κομμουνιστική αντιστασιακή οργάνωση που γρήγορα έγινε η αγαπημένη των Βρετανών. Ωστόσο. δεν άργησαν να ξεσπάσουν μάχες ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και στον ΕΛΑΣ. Μπορεί η έχθρα να οφειλόταν σε ένα βαθμό στα έντονα αντικομουνιστικά αισθήματα που έτρεφαν κάποιοι Έλληνες. Γενικότερα όμως η φανατισμένη βία εκείνη την εποχή οφειλόταν σε συγκεκριμένες διαφωνίες και ανταγωνισμούς.

Το Σύμφωνο των Εθνικών ομάδων

Στις 5 Ιουλίου 1943 υπογράφηκε το λεγόμενο Σύμφωνο των Εθνικών Ομάδων, το οποίο έδινε στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ την πρωτοκαθεδρία με αντάλλαγμα την παύση των βιαιοτήτων κατά των άλλων ομάδων. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους, διαλύθηκε η οποιαδήποτε προοπτική μιας μακροπρόθεσμης συνεργασίας των αντιστασιακών ομάδων και των Βρετανών. Ο λόγος είναι ότι απορρίφθηκαν οι όροι των ηγετών της Αντίστασης να μην επιστρέψει ο βασιλιάς πριν να γίνει δημοψήφισμα. Στόχος ήταν  να διασφαλιστεί ότι το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ θα έπαιρναν τα υπουργεία των Εσωτερικών, Δικαιοσύνης και Στρατιωτικών στην μεταπολεμική κυβέρνηση. Οι δύο όροι απορρίφθηκαν με αποτέλεσμα την έναρξη εχθροπραξιών τον Οκτώβριο του 1943 ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ.

Η Βρετανία διάλεξε την πλευρά του ΕΔΕΣ, εντείνοντας τις αποστολές όπλων προς αυτόν και κόβοντας τον ανεφοδιασμό του ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ, στις 10 Μαρτίου του 1944 κήρυξε την ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) με πρωτεύουσα την καρδιά του βουνού, δηλαδή την απελευθερωμένη Ελλάδα. Μέλη της ΠΕΕΑ δεν αποτελούσαν μόνο κομμουνιστές, αν και το ΚΚΕ διατηρούσε σταθερά τον έλεγχο και ο φαινομενικά οικουμενισμός της, έδινε ένα βαθμό νομιμότητας, τον οποίο διαφορετικά δεν θα είχε.

Το Συνέδριο στο Λίβανο 

Ο διορισμός του Γεωργίου Παπανδρέου τον Απρίλιο του 1944, ένθερμου κομμουνιστή στάθηκε κόκκινο πανί για τους αριστερούς αντάρτες. Ο Παπανδρέου, στην προσπάθεια του να οργανώσει μια αποτελεσματική κυβέρνηση συγκάλεσε τον Μάιο συνέδριο στο Λίβανο. Εκεί  συμμετείχαν 25 εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ όπου μόνο 2 ήταν κομμουνιστές και την υπόθεση ανέλαβαν εξ ολοκλήρου οι Βρετανοί. Η συμφωνία προέβλεπε την συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση, αλλά δεν έπαιρναν τα υπουργεία που ζητούσαν και είχαν σχέση με τον στρατό και την αστυνομία. Οι κομμουνιστές αρχικά αρνήθηκαν να δεχθούν τη συμφωνία αλλά έπειτα από την πίεση της Μόσχας συμφώνησαν.

Η Συμφωνία της Καζέρτας

Τις εντάσεις ενέτεινε η συμφωνία στην Καζέρτα της Ιταλίας μεταξύ κομμουνιστικών αντιπροσώπων και της κυβέρνησης και των Βρετανικών αρχών. Προέβλεπε ότι ο ΕΛΑΣ δεχόταν να επιτρέψει στα Βρετανικά στρατεύματα να αποβιβαστούν στην Ελλάδα και να υποστηρίξουν την κυβέρνηση του Παπανδρέου. Επίσης  να τεθεί ο στρατός του ΕΛΑΣ υπό τη διοίκηση του Βρετανού στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπι και να κρατήσει τις δυνάμεις του έξω από τις σημαντικότερες μητροπολιτικές περιοχές και έξω από τις λίγες περιοχές που έλεγχε ο ΕΔΕΣ. Έπειτα από την απόσυρση των Γερμανών, ο Οκτώβριος του 1944 ήταν ο μοιραίος μήνας για την Ελλάδα. Στις 18 Οκτωβρίου ο Γεώργιος Παπανδρέου και η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας έφτασαν στην Αθήνα μαζί με την Βρετανική εκστρατευτική δύναμη υπό τον στρατηγό Ρόναλντ Σκόμπι.

Η Συμφωνία των ποσοστών & τα Δεκεμβριανά

Την ίδια χρονική περίοδο (μεταξύ 9-19 Οκτωβρίου στα πλαίσια της τέταρτης διάσκεψης των συμμάχων στην Μόσχα) υπογράφεται η Συμφωνία των ποσοστών.  Τσόρτσιλ και Στάλιν συμφώνησαν ότι η Ελλάδα θα άνηκε στη Βρετανική σφαίρα επιρροής κατά 90% και ότι η ΕΣΣΔ δεν θα επενέβαινε. Ο Παπανδρέου και οι Βρετανοί έδειξαν ελάχιστο ενδιαφέρον για την δίωξη καθώς και την τιμωρία των δοσίλογων και των ταγματασφαλιτών. Γεγονός που προβλημάτισε τους αριστερούς και αφού τήρησαν την συμφωνία, 60.000 ένοπλοι αντάρτες και γυναίκες του ΕΛΑΣ παρέδωσαν τα όπλα τους. Ο Παπανδρέου στα τέλη του Νοεμβρίου απαίτησε τον πλήρη αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, κάτι που η ηγεσία του αρνήθηκε. Έπειτα από αυτά τα γεγονότα, έμελε ποια πλευρά θα υποχωρούσε.

Το ΕΑΜ κάλεσε σε μαζική διαδήλωση στις 3 Δεκεμβρίου και προανήγγειλε γενική απεργία σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τις αυθαιρεσίες της κυβέρνησης. Σε αυτή τη διαδήλωση, ξέσπασαν ανοιχτές μάχες στους δρόμους της Αθήνας ανάμεσα στην αστυνομία και τους Βρετανούς στρατιώτες από την μια πλευρά και τους αγωνιστές του ΕΛΑΣ από την άλλη. Ο Παπανδρέου απομακρύνθηκε από το πρωθυπουργικό αξίωμα και αντικαταστάθηκε από τον πολέμαρχο στρατηγό Πλαστήρα. Οι οδομαχίες στην Αθήνα ερήμωσαν μεγάλο μέρος της πόλης και ο Ελληνικός λαός που είχε υποφέρει πολύ στη διάρκεια του πολέμου, ζητούσε ειρήνη για να ξαναφτιάξει τη ζωή του.

Αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1945 υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας με την οποία έληγε ο πόλεμος που είχε ξεκινήσει τον Δεκέμβριο του 1944 με προσπάθεια συμφιλίωσης των δύο αντίπαλων παρατάξεων. Ο ΕΛΑΣ δεσμεύτηκε να παραδώσει τα όπλα του. Με την συμφωνία της Βάρκιζας εγκαινιάστηκε αυτό που οι αριστεροί ονόμασαν «Λευκή Τρομοκρατία». Το Υπουργείο Δικαιοσύνης και ο μηχανισμός ασφάλειας επανδρωμένος από ακροδεξιούς κυνήγησαν τους αριστερούς αγωνιστές της Αντίστασης. Οι διώξεις κατά των αριστερών συνεχίστηκαν και από την κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη και η χώρα διολίσθαινε όλο και περισσότερο στον Εμφύλιο πόλεμο.

Η επάνοδος του Γεωργίου Β’

Με το δημοψήφισμα για τη βασιλεία τον Σεπτέμβριο του 1946 και την επιστροφή του Γεωργίου Β’ στο θρόνο στις 28 Σεπτεμβρίου 1946, για πολλούς Έλληνες η παλινόρθωση της μοναρχίας σήμαινε προδοσία όλων εκείνων για τα οποία είχαν αγωνιστεί. Αναμφισβήτητα, υπήρχε μια βαθιά και διαδεδομένη αντιπάθεια για τη μοναρχία γενικά και για τον Γεώργιο Β’, ειδικά.  Πιο συγκεκριμένα, πολλοί εντάχθηκαν στον σκληρό πυρήνα των πρώην αγωνιστών του ΕΛΑΣ και τα σύννεφα του πολέμου μαζεύονταν στον ορίζοντα. Το να πολεμήσουν τους ξένους κατακτητές ήταν εντελώς διαφορετικό από το να πάρουν τα όπλα για μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι πράξεις βίας εναντίον εκείνων που τους έφεραν αντίρρηση ή που δεν συμπαρατάχθηκαν έφερε πολλούς πρώην υποστηρικτές του ΕΛΑΣ στο αντίπαλο στρατόπεδο.

Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο:

Close, H. D. (2007). Ελλάδα 1945-2004. Εκδόσεις: Θύραθεν.

Gallant, Τ. W. (2017). Από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας μέχρι τις μέρες μας. Εκδόσεις: Πεδίο.

27 Ασπρόμαυρες φωτογραφίες από τον Ελληνικό Εμφύλιο. Ανακτήθηκε από https://www.lifo.gr/various/27-aspromayres-fotografies-apo-ton-elliniko-emfylio

Επάνοδος Γεωργίου Β’. Ανακτήθηκε από https://www.kathimerini.gr/k/100yk/1019655/epanodos-georgioy-v/

Απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο του Σπύρου Τζόκα: «Κάποτε στην Καισαριανή»