Μία πολύ ιδιαίτερη κατηγορία αρχαιολογικών ευρημάτων θα μας απασχολήσει σήμερα: τα χρυσά «ορφικά» ελάσματα. Ναι, είναι τόσο μυστηριώδη όσο ακούγονται.
Τι είναι αυτά τα ελάσματα;
Όπως πιθανότατα θα μαντέψατε, είναι λεπτά φύλλα χρυσού. Φέρουν, πάντα μία μεγαλύτερης ή μικρότερης έκτασης επιγραφή και έχουν εντοπιστεί σε τάφους. Τα χρυσά ελάσματα συνόδευαν τον νεκρό στην τελευταία κατοικία του. Το χρυσό ήταν το υλικό που συμβόλιζε την αντοχή μέσα στο χρόνο, ήταν άφθαρτο, θύμιζε το χρυσό γένος για το οποίο μιλά ο Ησίοδος. Εκτός αυτών ήταν και ένα μέσο επίδειξης του πλούτου των ανθρώπων.
Σε ποιες περιοχές έχουν βρεθεί;
Χρυσά ελάσματα που αποκαλούνται και «ορφικά» ή «βακχικά» έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές του αρχαίου Ελληνικού κόσμου. Πιο συγκεκριμένα, στην Κάτω Ιταλία, Σικελία, Ρώμη, Κρήτη, Πελοπόννησο, Θεσσαλία και Μακεδονία.
Ονομάζονται «ορφικά» γιατί το περιεχόμενο τους έχει συνδεθεί με τον αρχαίο ποιητή Ορφέα, που κατέβηκε στο Κάτω Κόσμο να βρει την αγαπημένη του Ευρυδίκη. Ονομάζονται «βακχικά» επειδή σε αυτά αναφέρεται το όνομα του Διονύσου και έχουν σχετιστεί με τη λατρεία του θεού. Πέρα από το δικό του όνομα, στα ελάσματα συναντάμε και τα ονόματα του Άδη, της Περσεφόνης και άλλων σχετικών με τον Κάτω Κόσμο θεοτήτων.
Μετά από μελέτες χρόνων, οι επιστήμονες έχουν καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με τη «χρησιμότητα» που είχαν αυτά τα περίεργα αντικείμενα για τους κατόχους τους. Φαίνεται πως ήταν οι αποδείξεις για τη μύηση σε κάποιου είδους μυστήρια. Μυστήρια που εξασφάλιζαν μία πιο όμορφη ζωή μετά θάνατον.
Αποδείξεις, απευθυνόμενες σε ποιόν;
Ίσως στους θεούς, ίσως στους φύλακες του Κάτω Κόσμου.
Μα τι λένε αυτά τα ελάσματα;
Ας αρχίσουμε από την αρχή. Τα μακροσκελέστερα κείμενα προέρχονται από την Κάτω Ιταλία, την Κρήτη και τη Θεσσαλία. Μακαρίζουν τον νεκρό και του δίνουν οδηγίες, πληροφορίες για το τι θα δει αφού πεθάνει. Μιλούν για πράσινα τοπία, για πηγές με νερό. Ο νεκρός δεν πρέπει να πιει από αυτές τις πηγές, όσο και αν διψάει. Όταν του ζητήσουν εξηγήσεις οι φύλακες του Κάτω Κόσμου πρέπει να προφέρει τις σωστές λέξεις ή φράσεις. Να δηλώσει πως είναι γιος της Γης και του Έναστρου ουρανού, ότι είναι αγνός. Έχει εκτίσει την ποινή του, έχει τιμωρηθεί. Για ποιο πράγμα; Θα δούμε στη συνέχεια.
Τα ελάσματα που έφεραν μικρότερα κείμενα, μία ή δύο λέξεις βρέθηκαν σε περιοχές της Κρήτης, της Μακεδονίας και της Πελοποννήσου. Εκείνα δεν περιείχαν οδηγίες, περιείχαν, όμως, τα απολύτως απαραίτητα. Αυτά ήταν το όνομα του νεκρού ή/και η πληροφορία πως ήταν μύστης. Όταν τα έβλεπαν οι θεοί ή οι φύλακες του Κάτω Κόσμου, θα τους άφηναν να έχουν τη μετά θάνατο ζωή που δικαιούταν.
Όπως είπαμε νωρίτερα, ανέφεραν και κάποιες θεότητες. Οι σημαντικότερες από αυτές; Περσεφόνη, Άδης, Διόνυσος.
Τι σχέση , όμως, έχει ο Διόνυσος με όλα αυτά; Η αλήθεια είναι πως μέρος των αρχαίων Ελλήνων πίστευε πως ο συγκεκριμένος θεός μπορούσε να προσφέρει μια μεταθανάτια ζωή γεμάτη κέφι και χορό. Ο Άδης είναι ο άρχοντας του Κάτω Κόσμου και η Περσεφόνη η γυναίκα του. Όλα φαίνονται γνωστά και λογικά ως εδώ. Μόνο που υπάρχει μία ακόμη φράση, φράση-κλειδί, σε πολλά από τα ελάσματα.
Πες στην Περσεφόνη πως ο Διόνυσος/ο Βάκχος με έλυσε, με άφησε ελεύθερο/η.
Μυστήριο, έτσι;
Για να το λύσουμε θα στραφούμε στην ορφική παράδοση, μέρος της οποίας θεωρούνται πως είναι και τα ελάσματα. Σύμφωνα με αυτή, ο Δίας βίασε την Περσεφόνη και από την ένωση τους προέκυψε ο γιος τους, ο Διόνυσος -Ζαγρεύς. Όταν ήταν ακόμα παιδί, οι Τιτάνες τον ξεγέλασαν για να παίξει μαζί τους και του επιτέθηκαν. Τον διαμέλυσαν και ο Δίας πρόλαβε να σώσει μόνο τη καρδιά του, αφανίζοντας τους Τιτάνες με τον κεραυνό του. Χρησιμοποιώντας την καρδιά του ο θεός, έφερε το γιο του και πάλι στη ζωή. Από τις στάχτες των Τιτάνων γεννήθηκε το ανθρώπινο γένος. Οι άνθρωποι έγιναν οι απόγονοί τους και κληρονόμησαν τις αμαρτίες τους.
Εξιλεώθηκαν, λοιπόν, από αυτό το αμάρτημα τους, εξέτισαν την ποινή τους. Ο Διόνυσος τους άφησε ελεύθερους , τους επέτρεψε να μπουν στο βασίλειο των ευνοημένων. Η Περσεφόνη, ως κύρια αυτού του βασιλείου, αλλά και μητέρα του Διονύσου, πρέπει να το γνωρίζει. Εφόσον, ο Διόνυσος τους το επέτρεψε, εκείνη θα τους περιμένει και θα φροντίσει για την ευνοϊκή μεταχείριση τους.
Θεωρείται πως το κείμενο που γραφόταν σε αυτά τα ελάσματα απαγγέλλονταν είτε κατά τη διάρκεια της κηδείας του νεκρού είτε κατά την τελετή μύησης του. Η γεωγραφική διασπορά των ελασμάτων έχει αποδοθεί στην ύπαρξη πλανόδιων «ορφιοτελεστών». Εκείνοι θα περνούσαν από πόρτα σε πόρτα πωλώντας τα ελάσματα. Με αυτόν το τρόπο προσέφεραν μία ελπίδα για μία καλύτερη ζωή μετά θάνατον. Αναφορά στην ύπαρξη των ανθρώπων αυτών γίνεται και από τον Πλάτωνα και από το συγγραφέα του παπύρου του Δερβενίου.
Τα τόσο μικρά αυτά αντικείμενα, φτιαγμένα μόνο για τους θεούς και τους φύλακες του Κάτω Κόσμου, έδιναν την ελπίδα για κάτι πιο όμορφο που θα έρθει. Ο Διόνυσος, σε συνεννόηση με την μητέρα του Περσεφόνη, εξασφάλιζαν μία ανέμελη ζωή στους λίγους και εκλεκτούς, έστω και μετά θάνατον.
Πηγές:
Bernabé, Al. & Jiménez San Cristóbal, Ana Is. Instructions for the Netherworld: The Orphic Gold Tablets, Leiden 2008.
Bernabé,Al., Jiménez San Cristóbal,An.I.”Are the “Orphic” gold leaves Orphic?” in: R.G. Edmonds (eds.) The “Orphic” Gold Tablets and Greek religion, further along the path, Cambridge 2011,69-101.
Cole, S.G. “ Landscapes of Dionysus and Elysinian Fields” in:M. B. Cosmopoulos (eds.) ,Greek Mysteries. The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults , London- New York 2003, 193-217.
Edmonds, R. G. “The “Orphic” gold tablets :Texts and translations, with critical apparatus and tables” in: R.G. Edmonds (eds.) The “Orphic” Gold Tablets and Greek religion, further along the path, Cambridge 2011,16-49.
Graf , F. “Dionysiac and Orphic Eschatology, New texts and old questions.” in: Th. H. Carpenter, Ch.A. Faraone (eds.) Masks of Dionysus, Ithaca-London 1993, 239-258.
Graf, F.& Johnston, S.I. Ritual Texts for the Afterlife: Orpheus and the Bacchic Gold Tablets, London 2007.
Tzifopoulos Y. Z.“Από το σύνταγμα των επιγραφών της Βορείου Πιερίας: οι μεταθανάτιες δοξασίες στη Μακεδονία και τα Βακχικά-Ορφικά ελάσματα.” in: M. Tiverios, P. Nigdelis,P. Adam-Veleni (eds.) Θρεπτήρια. Μελέτες Για Την Αρχαιά Μακεδονία, Thessaloniki 2012, 541-561
