Φοινικικό αλφάβητο: προέλευση και προσφορά

Η αναφορά στο φοινικικό αλφάβητο περιορίζεται συνήθως στη χρήση του ως βάση για την ανάπτυξη του ελληνικού. Ωστόσο, και αυτό το ίδιο έχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία.

Και εγένετο γραφή 

Αν και ο άνθρωπος περπατά τούτη τη γη λίγο περισσότερο από 1 εκατομμύριο χρόνια, τα γραπτά κείμενα εμφανίστηκαν μόλις 6.000 χρόνια πριν. Η εφεύρεση της γραφής έδωσε στον άνθρωπο ένα είδος αθανασίας. Για πρώτη φορά τα λόγια και τα έργα του μπορούσαν να ξεπεράσουν το όριο του ανθρώπινου βίου.

Η σημασία της γραφής ήταν αντιληπτή ήδη από την αρχαιότητα. Θεωρήθηκε δώρο από τους θεούς, ενώ μια πληθώρα μύθων συνοδεύει τη δημιουργία της γραφής.

Φοίνικες, οι έμποροι της Μεσογείου

Οι Φοίνικες είναι ένας λαός που κατοικούσε στα ανατολικά παράλια της Μεσογείου, στις ακτές της σημερινής Συρίας, του Λιβάνου και του Ισραήλ. Η γλώσσα τους -γραπτή μορφή της οποίας είναι το φοινικικό αλφάβητο- ανήκει στην οικογένεια των σημιτικών γλωσσών, είναι δηλαδή συγγενική της εβραϊκής και της αραβικής. Η ακμή του πολιτισμού τους τοποθετείται λίγα χρόνια πριν και μετά το 1.000 π.Χ. γύρω από αστικά κέντρα όπως η Τύρος, η Σιδώνα και η Βύβλος.

Οι Φοίνικες είναι ένας λαός εμπόρων. Η εμπορική τους δραστηριότητα εκτείνεται σε όλη τη Μεσόγειο. Ιδρύουν μικρά βασίλεια στην Κύπρο, “οργώνουν” το Αιγαίο, πλέουν ως στην Ισπανία και τις ακτές της Βόρειας Αφρικής, όπου ιδρύουν την Καρχηδόνα.

Στα μακρινά ταξίδια τους δε μεταφέρουν μόνο πρώτες ύλες και τεχνουργήματα, μα και μια αποσκευή πολυτιμότατη. Το αλφάβητό τους.

Φοινικικό αλφάβητο: προέλευση

Η φοινικική γλώσσα συγγενεύει με την εβραϊκή. Οι γνώσεις για τη φοινικική γλώσσα βασίζονται σε γραπτά κείμενα. Ωστόσο, αυτά είναι ελάχιστα. Πριν την 1η χιλιετία π.Χ. η φοινικική γραφή έμοιαζε πολύ με την σφηνοειδή γραφή των Σουμερίων. Τα πρώτα όμως σύμβολα του φοινικικού αλφαβήτου που βρέθηκαν στη Βύβλο μοιάζουν πολύ με τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Η περιοχή της Φοινίκης υπήρξε, άλλωστε, υπό μακρόχρονη αιγυπτιακή κατοχή. Ωστόσο, οι πληροφορίες των μελετητών δεν επαρκούν για μια ασφαλή σύνδεση.

Αυτό, όμως, που διαφοροποιεί το φοινικικό αλφάβητο και αποτελεί μια συναρπαστική στιγμή στην ιστορία της γραφής είναι πως πρόκειται για αλφαβητική γραφή. Ενώ δηλαδή η αιγυπτιακή γραφή είναι σημασιογραφική, με κάθε σύμβολο να αντιστοιχεί σε μια λέξη, στη φοινικική γραφή κάθε σύμβολο αντιστοιχεί σε ένα γράμμα, σε έναν φθόγγο.

Η αλλαγή αυτή στη γραφή είναι επαναστατική, γιατί πλέον η γραφή δεν αποτελεί προνόμιο μόνον μιας κλειστής ομάδας. Καθώς τα σύμβολα που χρειάζεται να μάθει κανείς για μια αλφαβητική γραφή είναι πολύ λιγότερα, η γραφή μπορεί να γίνει κτήμα περισσότερων.

Η διαφοροποίηση αυτή συνδέει το φοινικικό αλφάβητο με τις πρωτοσιναϊτικές επιγραφές που βρέθηκαν στο Σινά και χρονολογούνται από το 1600 π.Χ. Η γραφή αυτή θεωρείται η πρώτη μορφή του φοινικικού αλφαβήτου και είναι το πρώτο δείγμα αλφαβητικής γραφής. Τα γράμματα δηλαδή καταγράφουν φωνήματα κι όχι συλλαβές ή σημασίες.

Το φοινικικό αλφάβητο είναι ένα συμφωνητικό αλφάβητο ή άμπτζαντ, δηλαδή είναι ένα αλφάβητο που έχει μόνο σύμφωνα. Αυτό αφορά την γραπτή γλώσσα κι όχι την ομιλούμενη και είναι εφικτό, καθώς στις σημιτικές γλώσσες όλες οι λέξεις έχουν μια ρίζα από 3 ή 4 το λιγότερο σύμφωνα.

Το φοινικικό αλφάβητο είχε 22 σύμβολα, ένα για κάθε γράμμα. Χρησιμοποιούσε δε ένα ακροφωνικό σύστημα, δηλαδή κάθε γράμμα ήταν το πρώτο μιας φοινικικής λέξης (βλ. αρχική εικόνα).

Αν λοιπόν το φοινικικό αλφάβητο δεν είχε φωνήεντα τότε τι είναι οι ήχοι “α”, “ε” και “ο” που παρατηρούνται; Δεν πρόκειται για φωνήεντα αλλά για λαρυγγικούς ή φαρυγγικούς ήχους που αποδίδουν σύμφωνα, τα οποία συνήθως ακολουθούνται από τα αντίστοιχα φωνήεντα α”, “ε” και “ο”. Ανάλογοι ήχοι συναντώνται σήμερα στα αραβικά και τα εβραϊκά.

Αλφάβητα που προήλθαν από το φοινικικό

Το αραμαϊκό αλφάβητο προέκυψε από την τροποποίηση του φοινικικού. Απόγονοι αυτού είναι το αραβικό και το εβραϊκό.

Δάνειο από το φοινικικό είναι και το ελληνικό αλφάβητο. Οι Έλληνες δανείστηκαν τόσο τα σύμβολα, όσο και τις ονομασίες των γραμμάτων. Ωστόσο, η ελληνική γλώσσα διαθέτει φωνήεντα. Έτσι, οι Έλληνες μετέτρεψαν σε φωνήεντα ορισμένα φοινικικά γράμματα που αντιπροσώπευαν ήχους άγνωστους στην ελληνική.

Ο δανεισμός του φοινικικού αλφαβήτου είναι γνωστός ήδη από την αρχαιότητα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως οι Φοίνικες με αρχηγό τον Κάδμο, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές της Βοιωτίας, έφεραν στην Ελλάδα τα Καδμεία ή  Φοινικήια γράμματα, όπως ονομάζονταν.

Το ταξίδι δεν σταματά, όμως, στην Ελλάδα. Το ελληνικό αλφάβητο ταξίδεψε στην Ιταλία, όπου το γνώρισαν οι Ετρούσκοι και έπειτα οι Ρωμαίοι, δίνοντας το λατινικό αλφάβητο, γραφικό σύστημα των ευρωπαϊκών γλωσσών. Κατά τη βυζαντινή εποχή από το ελληνικό αλφάβητο γεννήθηκε το κυριλλικό, αλφάβητο των σλαβόφωνων λαών του κόσμου.

Το αλφάβητο ενός πολυταξιδεμένου λαού έφτασε μέσα από τα χρόνια στις 4 γωνιές του κόσμου.

Πηγές: 

Thamis (2012). The Phoenician Alphabet and Language. Ανακτήθηκε από: www.worldhistory.org (τελευταία πρόσβαση: 29/07/2023)

Origin of the Phoenician Alphabet (2023). Ανακτήθηκε από: www.thearchaelogist.org (τελευταία πρόσβαση: 29/07/2023)

Τα Φοινικήια γράμματα γίνονται γίνονται Ιωνικά (n.d.). Ανακτήθηκε από: www.lingetscript.com(τελευταία πρόσβαση: 29/07/2023)