Ακροβατώντας μεταξύ τέχνης και πορνογραφίας

Ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα που έχει απασχολήσει πολλές φορές την κοινή γνώμη στο παρελθόν και συχνά προκαλεί λογοκρισία, παρά ενδιαφέρον, είναι το αν τελικά υπάρχει καλλιτεχνική πορνογραφία ή πορνογραφική τέχνη. «Τα όρια [μεταξύ τέχνης και πορνογραφίας] ήταν ανέκαθεν θολά» λέει ο Hans Maes (2012), λέκτορας στην Ιστορία της Τέχνης στο πανεπιστήμιο του Κεντ. Και ιδιαίτερα τώρα, με την αδιάκοπη παραγωγή και ανταλλαγή πληροφορίας, η αισθητική έχει διαχυθεί σε όλο το φάσμα της καθημερινότητας και, αδιαμφισβήτητα, της τέχνης κάνοντας τη διαπραγμάτευση ακόμη πιο ζόρικη. Υπάρχει, λοιπόν, διαχωριστική γραμμή μεταξύ τέχνης και πορνογραφίας;

Για πολλούς φιλοσόφους οι δύο αυτές έννοιες είναι αλληλοαποκλειόμενες, δε μπορούν να συνυπάρξουν. Ο George P. Elliot, για παράδειγμα, ορίζει την πορνογραφία ως «την αναπαράσταση άμεσων ή έμμεσων ερωτικών πράξεων με μια αδιάκριτη παραστατικότητα [που] προσβάλλει την αξιοπρέπεια χωρίς αισθητική αιτιολόγηση (1970). Η έλλειψη καλλιτεχνικής ή αισθησιακής αξίας, δηλαδή, είναι αναπόσπαστο μέρος της έννοιας  της πορνογραφίας και ένα έργο δε δύναται να είναι καλλιτεχνικό και πορνογραφικό ταυτόχρονα.

Κινούμενη στην ίδια φιλοσοφία, η Susan Dwyer υποστήριξε ότι η πορνογραφία παρουσιάζει πρότυπα «μεγάλο μέρος των οποίων περιλαμβάνει την ταπείνωση και την προσβλητική μεταχείριση άλλων, σε ένα άκρως σεξουαλικό πλαίσιο» (2008) ενώ ο Roger Scruton την παρομοίασε με «ένα μαγικό ραβδί που μετατρέπει τα υποκείμενα σε αντικείμενα, τους ανθρώπους σε πράγματα […] καταστρέφοντας την πηγή της ομορφιάς τους (1986). Ο θεατής, εν ολίγοις, μετατρέπεται σταδιακά σε παθητικό δέκτη εφήμερης ευχαρίστησης και καταλήγει να οραματίζεται μια ονειρική χώρα, μια «πορνοτοπία», όπου οι άντρες είναι πάντα ικανοί και οι γυναίκες πάντα πρόθυμες.

Ο σαφής αυτός διαχωρισμός αποτυπώνεται ξεκάθαρα μέσα από τη σύγκριση του έργου του ολλανδού ζωγράφου της Χρυσής Εποχής, Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1669), «Bathsheba at Her Bath», με το πρωτοσέλιδο του περιοδικού Hustler Magazine (Μάιος 2022).

Ενώ η αναπαράσταση του εξωφύλλου στερείται, εμφανώς, καλλιτεχνικής ποιότητας και περιορίζεται στην αναπαραγωγή τυποποιημένων μοτίβων, ο πίνακας του Rembrandt αποτελεί μια μοναδική, πρωτότυπη δημιουργία όπου το πρόσωπο, και όχι το γυμνό σώμα, της γυναίκας μαγνητίζει το βλέμμα μας. Η Bathsheba έχει μόλις λάβει γράμμα από το βασιλιά Δαβίδ για να τον επισκεφθεί στο παλάτι του. Αναγνωρίζοντας τι συνεπάγεται αυτό, η ανησυχία, ο προβληματισμός αλλά και η απροθυμία της είναι επιδέξια αποτυπωμένα στην έκφραση του προσώπου της, που είναι και το επίκεντρο του πίνακα. Ο εκκεντρικός δημιουργός δε στοχεύει στον τονισμό των γενετήσιων στοιχείων, «αντικειμενοποιώντας» τη θηλυκή φιγούρα, αλλά προσκαλεί το θεατή να εξερευνήσει τον εσωτερικό της κόσμο, να υπολογίσει τα συναισθήματά της και έπειτα να συμμεριστεί και να ταυτιστεί μαζί της. Πρωταρχικός, εν ολίγοις, σκοπός είναι η πνευματική, συναισθηματική, νοητική και όχι η ερωτική διέγερση του/της παρατηρητή/τριας.

Κοιτώντας τις δύο αυτές αντικρουόμενες αναπαραστάσεις, μπορεί κανείς εύκολα να καταλήξει το συμπέρασμα ότι η «βιομηχανία του πορνό» είναι κατά βάση μονοδιάστατη, διότι έχει έναν και μοναδικό σκοπό: τη σεξουαλική διέγερση του θεατή. Πράγματι, η σύγχρονη πορνογραφική βιομηχανία στερείται σχεδόν εξ’ ολοκλήρου καλλιτεχνικότητας και αισθησιασμού και αυτός είναι ο κύριος λόγος που η πλειοψηφία του κοινού αλλά και των φιλοσόφων θεωρούν την τέχνη και την πορνογραφία αμοιβαίως αποκλειόμενες έννοιες. Είναι όμως;

Απόλυτη και ακριβής απάντηση δεν υπάρχει. Υπάρχουν, όμως, αμέτρητα έργα γυμνού τα οποία κατέχουν ποικίλα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στην τέχνη και κάνουν τη διαχωριστική γραμμή ακόμα πιο λεπτή.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τα «Ριζοσπαστικά Γυμνά» του εκκεντρικού αυστριακού δημιουργού Egon Schiele (1890-1918) που σόκαραν τον «καθωσπρέπει» κόσμο της Βιέννης. Η τέχνη του θεωρήθηκε άσεμνη, ανήθικη, χυδαία και τα γυμνά του κατηγορήθηκαν για πορνογραφία και αποπλάνηση ανήλικων κοριτσιών. Όλη αυτή η δυσφήμηση σύντομα οδήγησε στη σύλληψη και φυλάκιση του ζωγράφου για 24 μέρες, στη διάρκεια της οποίας η αστυνομία εισέβαλε στο στούντιο του και κατάσχεσε περισσότερα από 100 σχέδια. Παρά το γεγονός ότι οι τολμηρές δημιουργίες του σκανδάλισαν τη βιεννέζικη κοινωνία της εποχής του, τα ίδια αυτά έργα αναγνωρίστηκαν, αργότερα, ως αριστουργήματα εξπρεσιονισμού.

Ένα άλλο παράδειγμα καλλιτεχνικής και πορνογραφικής αμφιθυμίας, είναι η «Αφροδίτη του Βίλλεντορφ» (Venus of Willendorf), ένα παλαιολιθικό αγαλματίδιο περίπου 30.000 ετών που εκτίθεται στο μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης. Το απρόσωπο και γεμάτο καμπύλες έργο, συμβολίζει τη γονιμότητα και αποτελεί, όχι μόνο αριστούργημα της παλαιολιθικής εποχής, αλλά και τη γνωστότερη προϊστορική απεικόνιση της γυναίκας παγκοσμίως. Ωστόσο, το Facebook είχε κατατάξει το περίφημο αυτό ειδώλιο στο πορνογραφικό περιεχόμενο, χαρακτηρίζοντας το, μάλιστα, ως «επικίνδυνα πορνογραφικό».

Τον Μάιο του 1952, η Αθήνα υποδέχεται τον «ηφαιστειώδη Έλληνα» (le grec volcanique) εικαστικό, Επαμεινώνδα Παπαδόπουλο. Ο διεθνώς γνωστός ως Nonda, άφησε σε νεαρή ηλικία την Ελλάδα πίσω του και διέπρεψε στον καλλιτεχνικό χώρο της Γαλλίας, καταφέρνοντας να ξεχωρίσει αλλά και να αναδειχθεί ως ένας από τους κορυφαίους ζωγράφους του 20^ου αιώνα. Εκμεταλλευόμενος, έτσι, τη ευρέως διαδεδομένη φήμη του, επιδίωξε να έρθει σε επαφή με τη συντηρητική, όπως αποδείχθηκε, τότε Αθήνα. Η έκθεση του στον Φιλοσοφικό Σύλλογο Παρνασσός, αποτέλεσε το πρώτο περιστατικό ηθικής λογοκρισίας στη μεταπολεμική ελληνική τέχνη. Τα έργα του απεικόνιζαν τολμηρά, ερωτικά γυμνά και αναπαριστούσαν την απαλλαγμένη, από τις συμβάσεις της εποχής, Παριζιάνα, «την όμορφη, ηδυπαθή γυναίκα της γαλλικής πρωτεύουσας» (Αστραπέλλου, 2016). Όμως, παρά την καινοτομία που τα ξεχώριζε, η αθηναϊκή κοινωνία του ’50 τα θεώρησε σκανδαλώδη, διαστροφικά και «προσβλητικά για τη δημόσια αιδώ» (Τσίχλα, 2018). Πολλά, μάλιστα, από τα τελευταία δημιουργήματα της ζωής του βρέθηκαν στα απορρίμματα.

Λίγο πιο πρόσφατα, το 2008, η ελληνο-αυστραλή καλλιτέχνης Πολυξένη Παπαπέτρου, σόκαρε την κοινή γνώμη φωτογραφίζοντας την εξάχρονη κόρη της, Ολυμπία Νέλσον, γυμνή. Εμπνευσμένη από το γυμνό κορίτσι που πόζαρε στα μέσα του 19^ου αιώνα για τον Lewis Carroll στο πασίγνωστο παραμύθι «Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων», η ίδια υποστήριξε ότι η δημοσίευση της φωτογραφίας στο εξώφυλλο του περιοδικού «Art Monthly» αποσκοπούσε στην ανάπτυξη συζήτησης γύρω από τη λογοκρισία της τέχνης και όχι στην πρόκληση θύελλας αντιδράσεων εναντίον της. Η φωτογραφία της κατηγορήθηκε έντονα για παιδική πορνογραφία, με τον πρωθυπουργό Kevin Rudd να τη χαρακτηρίζει «αηδιαστική». Η ίδια στράφηκε εναντίον του λέγοντας πως ο πολιτικός «διαστρέβλωσε σκόπιμα» τις προθέσεις της, ενώ κατέκρινε ταυτόχρονα τη στάση μιας προκατειλημμένης, συντηρητικής κοινωνίας απέναντι στο έργο της.

Το ερώτημα, λοιπόν, «τέχνη ή πορνογραφία» δεν είναι μόνο ένα φιλοσοφικό αλλά και ένα εννοιολογικό ζήτημα. Καθιστώντας έναν πίνακα, ένα βιβλίο, μια φωτογραφία ή μια ταινία ως «έργο τέχνης», φέρει κοινωνικό κύρος και θεσμική αναγνώριση. Από την άλλη, όμως, καθιστώντας μια αναπαράσταση ως «πορνογραφική» κινδυνεύει να γίνει θύμα λογοκρισίας, να απαγορευτεί από μουσεία, βιβλιοπωλεία, κινηματογράφους, ιστοσελίδες ή, ακόμα χειρότερα, να καταστραφεί ή να κατασχεθεί όπως στη περίπτωση του Ε. Παπαδόπουλου.

Η απόρριψη ενός αυστηρού διαχωρισμού μεταξύ τέχνης και πορνογραφίας αποδεικνύεται υψίστης σημασίας, τόσο για τη ορθή κριτική εκτίμηση των υπαρχόντων έργων αλλά και για την παραγωγή μελλοντικών πορνογραφικών έργων τέχνης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι η πορνογραφία συνιστά την πιο άμεση αναπαράσταση της σεξουαλικής εμπειρίας, μιας πράξης που δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση ασήμαντη, περιθωριακή πτυχή της ανθρώπινης ζωής. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες μπορούν να ανυψώσουν αυτές τις αναπαραστάσεις σε τέχνη, δημιουργώντας πρωτότυπα και τολμηρά έργα, εξαλείφοντας παράλληλα το φόβο της ηθικής διαφθοράς που περικλείει το χώρο της πορνογραφίας.

Ενδεικτικές Πηγές

‘Τα ριζοσπαστικά γυμνά του Έγκον Σίλε: η ”ενοχλητική” τέχνη του Αυστριακού μεγάλου ζωγράφου που σόκαρε με 30 γυμνά τον καθωσπρέπει κόσμο της Βιέννης‏’(2014). Ανακτήθηκε από www.eirinika.gr (τελευταία πρόσβαση 30/10/22)

Dwyer, Susan (2008) ‘Pornography’. In Paisley Livingston and Carl Plantinga (eds.), Routledge Companion to Philosophy and Film. London: Routledge.

Elliott, George P. (1970) ‘Against Pornography’. In Douglas Hughes (ed.), Perspectives on Pornography. New York: St Martin’s Press.

Maes, H. (2012). ‘Who Says Pornography Can’t Be Art?’. Ανακτήθηκε από [Maes] Who Says Pornography Cant Be Art.pdf (τελευταία πρόσβαση 29/10/22)

O’ Brien, K. (2019). ‘It’s art not porn: Olympia Nelson on Polixeni Papapetrou’s work’. Ανακτήθηκε από www.smh.com.au (τελευταία πρόσβαση 01/11/22)

Scruton, Roger (1986) ‘Sexual Desire’. New York: The Free Press.

Κάλφα, Ε. (2018). ‘Επαμεινώνδας Παπαδόπουλος: Η ιστορία του εικαστικού που οι Γάλλοι θαύμαζαν ως Nonda’. Ανακτήθηκε από www.thessalonikiartsandculture.gr (τελευταία πρόσβαση 31/10/22)

Τσίχλα, Μ.Ε. (2018). ‘Η ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ’. Ανακτήθηκε από http://ikee.lib.auth.gr/record/299228/files/GRI-2018-22327.pdf (τελευταία πρόσβαση 01/11/22)