Η γυναίκα φωτογράφος της κατοχής

Κατάφερε να αποτυπώσει όχι μόνο το σκληρό πρόσωπο της κατοχής, αλλά και εικόνες θετικές που έδιναν την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον. Με αρχικό της ενδιαφέρον τα τοπία και οι αρχαιολογικοί χώροι, την περίοδο της γερμανικής κατοχής στράφηκε στην φωτογράφιση της καθημερινότητας στην Ελλάδα. Οι εικόνες που έχουμε μπορούν άνετα να χαρακτηριστούν ως ποίηση της φωτογραφίας. Πρόκειται για την φωτογράφο Βούλα Παπαϊωάννου.

Η Βούλα Παπαϊωάννου ανήκει σε ένα σπάνιο πλέον είδος φωτογράφων. Αυτών που με τις φωτογραφίες τους περιγράφουν, αφηγούνται και εικονογραφούν καθημερινά στιγμιότυπα ή εξαιρετικά γεγονότα, με την πεποίθηση πως το φωτογραφικό μέσο είναι ικανό να συλλάβει την ανθρώπινη φύση και να απεικονίσει ιδέες και συναισθήματα όπως ο πόνος, η στοργή, η καρτερικότητα ή η αξιοπρέπεια. Ανήκει στους φωτογράφους που πιστεύουν πως με τις φωτογραφίες τους μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, να συγκινήσουν, να προκαλέσουν το ενδιαφέρον, να διεγείρουν συνειδήσεις. –Κωστής Αντωνιάδης 

Τα πρώτα χρόνια

Γεννήθηκε στη Λαμία το 1898 και ήταν κόρη της Αφροδίτης και του Θεοχάρη Παπαϊωάννου. Μεγάλωσε στην Αθήνα, όπου και σπούδασε στην σχολή Καλών Τεχνών. Μιλούσε άριστα γαλλικά, αγγλικά και ιταλικά πράγμα που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην μετέπειτα συνεργασία της με ξένους εκδότες και οργανισμούς. Κατά την διάρκεια των σπουδών της έδειξε ιδιαίτερη κλίση προς την ζωγραφική, με την οποία ασχολήθηκε αρκετά χρόνια μέχρι να αρχίσει να φωτογραφίζει.  Ως σύζυγος του Ιωάννη Ζερβού, λογοτέχνη, ποιητή, μεταφραστή, έκανε πολλά ταξίδια και γνώρισε εξέχουσες προσωπικότητες. Για ένα πολύ καιρό ασχολούνταν ερασιτεχνικά με την φωτογραφία, καθώς η Βούλα είχε την πεποίθηση ότι από την τέχνη δεν πρέπει να βιοπορίζεσαι. Από τις πρώτες της συνεργασίες ήταν αυτή με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για την φωτογράφιση των εκθεμάτων του. Τα επόμενα χρόνια, φωτογράφιζε τοπία της Μυκόνου, της Αθήνας και μοναστήρια της Αττικής, με την καθοδήγηση του Παπαντωνίου Ζαχαρία.

Η περίοδος της κατοχής

Η κύρηξη του πολέμου το 1940 έδωσε έναυσμα στην Βούλα να δώσει στο έργο της νέο περιεχόμενο. Η μοίρα του άμαχου πληθυσμού και οι συνθήκες διαβίωσης κατά την κατοχή των Γερμανών έδωσαν ώθηση στην κοινωνική της συνείδηση. Βρέθηκε σε συμβάντα αρκετά δυσάρεστα για πολλούς ανθρώπους. Απαθανάτισε τον αποχωρισμό των στρατευμένων από τις οικογένειες τους. Απαθανάτισε στιγμές θρήνου και κηδείες. Απαθανάτισε τις προσπάθειες περίθαλψης τραυματισμένων πολέμου και τον πόνο που βίωσαν. Σε περιόδους που η πείνα θέριζε τον πληθυσμό, αποτύπωσε εικόνες σκελετωμένων παιδιών. Εικόνες που πολλοί επιλέγουν να ξεχάσουν, εκείνη ήταν εκεί για να μας τις υπενθυμίζει. Γιατί η φρίκη του πολέμου και ο πόνος που βίωσε η κοινωνία δεν θα πρέπει να ξεχνιέται. Το έργο της Βούλας εντάσσεται στο πλαίσιο της «ανθρωπιστικής φωτογραφίας». Αυτό το είδος φωτογραφίας αποτελεί “γιατρικό” των ξεπεσμένων ανθρώπινων αξιών του πολέμου.  Ο αγώνας των Ελλήνων για επιβίωση, μέσα από τον φακό της, έχει αποκτήσει παγκόσμια φήμη. Σε αυτό έπαιξε ρόλο η αντανάκλαση της δύναμης του απλού λαού και η αξία του ανθρωπισμού, στις φωτογραφίες της.

Μετά το τέλος του πολέμου

Στα χρόνια που ακολούθησαν, η Βούλα έγινε υπεύθυνη του τμήματος φωτογραφίας του UNRRA. Έτσι, ανέλαβε να ταξιδέψει στην ελληνική ύπαιθρο με στόχο να φωτογραφίσει τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων. Στην καταγραφή της μεταπολεμικής ζωής συμπεριέλαβε και προσωπικές ιστορίες απλών ατόμων, ανθρώπων που της ενέπνεαν αξιοπρέπεια. Καθόλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 το έργο της “περιγράφει” την μεταπολεμική αισιοδοξία και την πίστη που επικρατούσε για την επάνοδο των παραδοσιακών αξιών στην χώρα, στρέφοντας ξανά το ενδιαφέρον της στο ελληνικό τοπίο και τους κατοίκους της υπαίθρου. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Φωτογραφικής Εταιρείας. Το αρχείο των φωτογραφιών της, δωρήθηκε από την ίδια στο Μουσείο Μπενάκη, όπου και φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Λευκώματα με φωτογραφίες της έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έφυγε από την ζωή στην ηλικία των 92 χρόνων.

Πηγές

Βούλα Παπαϊωάννου (1898-1990): Μουσείο Μπενάκη

Βούλα Παπαϊωάννου: Βικιπαίδεια