Πολύ γρήγορα, θα σκεφτεί κάποιος ότι ένας e-reader, η συσκευή μέσα από την οποία διαβάζεις ένα ebook, ένα ψηφιακό δηλαδή βιβλίο, σου δίνει τη δυνατότητα να διαβάσεις πολλά βιβλία χωρίς να χρειαστεί να ξοδευτεί χαρτί για την παραγωγή τους, δηλαδή να κοπούν άπειρα δέντρα κλπ κλπ. Όμως τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Για την ακρίβεια είναι πολύ πιο πολύπλοκα. Πριν αποφασίσω να γράψω για το θέμα έκανα μια εκτενή έρευνα η οποία με οδηγούσε σε όλο και βαθύτερα ζητήματα εκτός από τις προφανείς εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, τα οποία και θα παραθέσω παρακάτω.
Οι e-readers, αν και ως εφεύρεση πρωτοδημιουργήθηκαν την δεκαετία του ’70, (ως σύλληψη και έννοια προϋπήρχαν από το 1930) είδαν μαζικά το αγοραστικό φως της εμπορικότητας από το 2000 και μετά, με καθοριστικό σημείο την κυκλοφορία του Kindle το 2007. Η περίοδος 2007 – 2012 ήταν η χρυσή περίοδος των ebooks καθώς πολλές εταιρείες μπήκαν στην αγορά με τους δικούς τους e-readers και πολύ μεγάλος αριθμός αναγνωστών παγκοσμίως στράφηκε στο ψηφιακό βιβλίο.
Ο e-reader είναι μια συσκευή όμοια με tablet, σχεδιασμένη όμως για την άνετη ανάγνωση ebooks. Μέσα σε έναν e-reader ένας αναγνώστης/χρήστης μπορεί να προσπελάσει απεριόριστα ebooks. Η διάρκεια της μπαταρίας του είναι ιδιαίτερα μεγάλη καθώς είναι σχεδιασμένος μόνο για την προβολή σελίδων. Προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα αυξομοίωσης του μεγέθους της γραμματοσειράς, τη δυνατότητα υπογράμμισης και σημείωσης μέσα στην εφαρμογή αλλά και τη χρήση λεξικού για άγνωστες λέξεις. Η είσοδος των smartphones στην αγορά ώθησε πολλούς αναγνώστες στην χρήση τους και ως e-readers, μέσω πολλών εφαρμογών που μπορεί ο χρήστης να κατεβάσει και να χρησιμοποιεί στην τηλεφωνική συσκευή ή το tablet του, χωρίς να χρειάζεται να αγοράσει χώρια μια ιδιαίτερη συσκευή e-reader.
Ο αντίζηλος λοιπόν του βιβλίου που ήρθε μετά από χιλιάδες χρόνια να σπάσει το αναγνωστικό κατεστημένο και να φέρει μια νέα εποχή στην ανάγνωση, έφερε μαζί του το λίαν καυτό ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος. Οι συζητήσεις για τον αντίκτυπο της παραγωγής βιβλίων και εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα πλήθυναν και πολλοί χρήστες μπήκαν στην φιλοσοφία της ψηφιακής ανάγνωσης για χάρη της όμορφης πράσινης (ή μπλε) γης μας. Και πράγματι το ζήτημα “βιβλίο και ebook” είναι φλέγον, αν και λίαν ομιχλώδες.
Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα με τη σειρά. Ο αρχικός παράγοντας που εξετάζεται συνήθως στην σύγκριση ανάμεσα στο έντυπο και το ψηφιακό βιβλίο ως προς την φιλικότητα τους στο περιβάλλον είναι οι ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα που εκπέμπονται κατά την παραγωγή τους.
Στην διαδικασία κατασκευής λοιπόν, ένας e-reader για την παραγωγή του απαιτεί 100 κιλοβατόρες (ορυκτών καυσίμων) και παράγει περισσότερο από 30 κιλά διοξειδίου του άνθρακα, ενώ ταυτόχρονα για την παραγωγή του e-reader χρησιμοποιούνται τοξικά χημικά.
Στην διαδικασία παραγωγής ενός βιβλίου, καταναλώνονται 2 κιλοβατόρες ορυκτών καυσίμων και παράγονται 7,5 κιλά διοξειδίου του άνθρακα, με σύνολο 100 φορές λιγότερα αέρια υπεύθυνα για το φαινόμενο του θερμοκηπίου απ’ ότι στην κατασκευή ενός e-reader. Παρ’ όλα αυτά, η παραγωγή βιβλίων απαιτεί τον αφανισμό ολόκληρων δασών και σε σύνολο η ετήσια παραγωγή βιβλίων και εφημερίδων καταναλώνει άπειρες ποσότητες νερού (580.000.000 λίτρα) ενώ η παραγωγή μελάνης διοχετεύει και αυτή εχθρικά προς την ατμόσφαιρα υλικά.
Συχνά όμως παραβλέπεται η εξέταση των υλικών που χρησιμοποιούνται για την ίδια την κατασκευή βιβλίων και e-readers:
Ένας e-reader χρειάζεται 15 κιλά μετάλλων που περιλαμβάνουν τοξικά μέταλλα αλλά και τα χαρακτηρισμένα conflict minerals, μέταλλα τα οποία προέρχονται από χώρες εν μέσω εμφυλίων πολέμων όπου οι συνθήκες διαβίωσης των εργατών είναι κυριολεκτικά ελεεινές, δεν είναι καν συνθήκες διαβίωσης. Το κοβάλτιο που απαιτείται για την παραγωγή των e-readers προέρχεται από το Κονγκό (ενώ πολλές άλλες χώρες εξάγουν κοβάλτιο) όπου η εξόρυξή του γίνεται από παιδιά και σκλάβους (αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διακυβέρνηση Ομπάμα, το 2010, εν μέσω της χρυσής εποχής των e-readers, πέρασε στο αμερικανικό κοινοβούλιο ένας νόμος ο οποίος άμβλυνε τις περιοριστικές διατάξεις για το κοβάλτιο, χαρακτηρίζοντας το ως «non conflict mineral”). Επιπρόσθετα, για την κατασκευή του χρησιμοποιούνται 300 λίτρα νερό και παράγεται μεγάλος όγκος απορρημάτων.
Από την άλλη, για την παραγωγή ενός βιβλίου από ανακυκλωμένο χαρτί χρησιμοποιούνται 300 γραμμάρια μετάλλων και 7,5 λίτρα νερό. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αθροιστικά πάλι, για την παραγωγή εφημερίδων και βιβλίων ετησίως, κόβονται περισσότερα από 100.000 δέντρα και αυτό έχει ευρύτερες συνέπειες στην περιβαλλοντική αλυσίδα, καθώς το δάσος είναι ένα περίπλοκο οικοσύστημα στο οποίο ζουν πολλά είδη δέντρων, φυτών και ζώων και ότι το βιομηχανικό κόψιμο αυτών των δασών καταστρέφει την ισορροπία αυτού του οικοσυστήματος, σκοτώνοντας πολλές φορές τα ζώα ή αναγκάζοντάς τα να ψάξουν άλλο οικοσύστημα για να καταφύγουν. Επίσης οι κατοικημένες περιοχές δίπλα σε προϋπάρχοντα δάση υποφέρουν από πλημμύρες, μόλυνση του νερού και διάβρωση του εδάφους. Οι εταιρείες παραγωγής χάρτου βέβαια υπογραμμίζουν ότι τα δέντρα μπορούν να ξαναφυτευτούν και άρα είναι ανανεώσιμη πηγή. Και παρ’ όλο που έτσι είναι, η φύτευση ενός δέντρου δεν αντικαθιστά ούτε αποκαθιστά ένα ολόκληρο οικοσύστημα.
Κι ενώ οι περισσότεροι υπολογισμοί σταματάνε εκεί, θα ήταν ελλιπές να μην ληφθούν υπ’ όψιν και άλλοι ιδιαίτερα σημαντικοί παράγοντες όπως η συνεχής χρήση e-readers και βιβλίων, η μεταφορά τους μετά την κατασκευή αλλά και η ιδιαίτερης σημαντικότητας ανακύκλωσή τους μετά το πέρας της χρήσης τους.
Αναφορικά λοιπόν με την χρήση και για να μην μπλεχτούμε στα πραγματικά ανυπολόγιστα μαθηματικά: Αφ’ ενός έχουμε μια συσκευή η οποία κατά τη διάρκεια της ζωής της μπορεί να φιλοξενήσει αμέτρητα βιβλία, αφ’ ετέρου έχουμε ένα βιβλίο το οποίο δεν απαιτεί ρεύμα και φόρτιση και μπορεί να αλλάξει εκατοντάδες χέρια πριν βρεθεί σε κάποιο κάδο ανακύκλωσης. Και εδώ προκύπτουν κάποια ζητήματα. Ποια είναι η διάρκεια ζωής μιας συσκευής; Πόσα βιβλία διαβάζει ένας μέσος ebook αναγνώστης; Πόσο συχνά ανακυκλώνονται και τα βιβλία και οι e-readers; Αν προσμετρηθεί και ο παράγοντας smartphones στο παιχνίδι, τότε τα πράγματα γίνονται λίγο πολυπλοκότερα. Πριν εξηγήσω το γιατί θα σας πω την δική μου εμπειρία: Έχω αλλάξει γύρω στις 10 συσκευές τηλεφώνων-smartphones σε όλη τη διάρκεια της ζωής μου ενώ έχω στείλει βιβλίο για ανακύκλωση μόνο δύο φορές. Και πάμε να δούμε τα στατιστικά:
Ένας e-reader ή ένα smartphone με εγκατεστημένη εφαρμογή e-reader είναι μια προσωπική συσκευή. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι δεν μπορεί να δοθεί σε κάποιον που δεν γνώρισες ποτέ όπως ένα βιβλίο. Επίσης, τα ebooks στους e-readers είναι συνδεδεμένα με τον προσωπικό λογαριασμό του κάθε αναγνώστη στην εφαρμογή που χρησιμοποιεί, που πάλι σημαίνει ότι δεν μπορώ να μοιραστώ με άλλους αναγνώστες ψηφιακών βιβλίων με τους οποίους μοιραζόμαστε την ίδια εφαρμογή, ένα ψηφιακό βιβλίο που αγόρασα. Αν προσθέσουμε σ’ αυτό το γεγονός ότι οι περισσότεροι χρήστες e-readers ή smartphones με εφαρμογή e-readers τείνουν να τα αλλάζουν συχνά, τότε για την «περιβαλλοντική απόσβεση» ενός e-reader απαιτείται ο χρήστης να αγοράσει (και φυσικά να διαβάσει) τουλάχιστον 22 ebooks μέσα σε έναν χρόνο. Αν λάβουμε υπ’ όψιν όλα τα υλικά και τις εκπομπές που χρησιμοποιούνται στην διάρκεια ζωής ενός e-reader, τότε ο αριθμός των ebooks που πρέπει να διαβάσει κανείς σε μια συσκευή πριν την αλλάξει ανεβαίνει στα 45-50 βιβλία. Αν σ’ όλα αυτά ληφθούν υπ’ όψιν και άλλοι ευρύτεροι παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή και η υγεία (διάφορα υλικά στην κατασκευή των e-readers είναι συνυπεύθυνα για άσματα και βρογχοπάθειες) τότε ο αριθμός ανεβαίνει στα 100 ebooks. Για καλή μας τύχη ο μέσος αναγνώστης ebooks διαβάζει περίπου 35 ψηφιακά βιβλία το χρόνο(!). Από την άλλη πλευρά, πληθώρα ψηφιακών αναγνωστών έχει δηλώσει ότι ποτέ δεν απέκοψε τη σχέση της με το έντυπο βιβλίο, που σημαίνει ότι γίνεται παράλληλη χρήση και των δύο.
Το ζήτημα είναι τόσο μεγάλο που μπορεί να μας οδηγήσει σε πάρα πολλές περαιτέρω συνθήκες. Όπως αυτή της ουσιαστικής χρήσης του e-reader. Αν για παράδειγμα ένας χρήστης χρησιμοποιεί τον e-reader όπως θα χρησιμοποιούσε ένα tablet (δηλαδή για να μπαίνει στο ίντερνετ, να βλέπει emails κλπ) τότε ο χρήστης έχει στην κατοχή του ακόμα μια συσκευή που επιβαρύνει το περιβάλλον. Μάλιστα όσο πιο εξελιγμένος ο e-reader τόσο περισσότερα πολύτιμα υλικά απαιτεί για την κατασκευή του.
Ένα ακόμα ζήτημα το οποίο ασφαλώς πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν είναι οι οικολογικές επιπλοκές που προκύπτουν από την συνεχή διαστολή του ίντερνετ, δηλαδή των σέρβερς στους οποίους αποθηκεύονται και τα ψηφιακά βιβλία. Οι σέρβερς με τη σειρά τους χρησιμοποιούν τεράστιες ποσότητες ενέργειας αλλά αυτό είναι ένα άλλο ευρύτερο και τεράστιο ζήτημα της ψηφιακής εποχής.
Ας μην αφήσουμε όμως στην άκρη και το έντυπο βιβλίο. Για να πούμε ότι η χρήση του έντυπου βιβλίου είναι λιγότερο βλαβερή, πρέπει να υποθέσουμε ότι η ανάγνωσή του γίνεται με φυσικό φως, καθώς αν ο χρήστης ανάψει λάμπα προς ανάγνωση, τότε η φόρτιση ενός e-reader καταναλώνει λιγότερο ρεύμα. Αν όμως η χρήση του βιβλίου γίνεται χωρίς χρήση ρεύματος, τότε η διαφορά είναι ξεκάθαρη, καθώς η διάρκεια ζωής ενός βιβλίου είναι κατά πολύ μεγαλύτερη ενός e-reader και κατά βάση το βιβλίο έχει τη δυνατότητα να αλλάξει πολλά χέρια.
Τελευταία μα ίσως πιο σημαντική έρχεται η –δυστυχώς- πολύπαθη ανακύκλωση. Ζούμε στην εποχή που η υπερκατανάλωση σε συνδυασμό με τον υπερπληθυσμό έχουν οδηγήσει στην συνεχή τροφοδότηση της γης με σκουπίδια, πολλές φορές λίαν βλαβερά που καταλήγουν σε χωματερές, υπέδαφος κλπ με αλόγιστες συνέπειες. Ακόμα κι αν καταφέρναμε να ανακυκλώσουμε τα πάντα – πράγμα αδύνατο – τότε το πρόβλημα θα εξακολουθούσε να παραμένει μείζον μιας που ήδη παράγουμε όγκο υλικών πολύ μεγαλύτερο απ’ αυτόν που χρησιμοποιείται. Σ’ αυτόν τον φαύλο και φρικτό δυστυχώς, αν κάτσει να σκεφτεί κανείς τις συνέπειες, κύκλο έρχεται να προστεθεί και το ζήτημα των βιβλίων και των e-readers. Τα ηλεκτρονικά απορρίμματα και απόβλητα είναι ένα πρόβλημα από μόνο του που όλο και διογκώνεται. Πολλοί δεν ενδιαφέρονται να μάθουν πως ανακυκλώνονται σωστά οι συσκευές. Έχουμε την αίσθηση ότι επειδή το πετάξαμε στο σωστό κάδο ή επειδή το πήγαμε στο σωστό μέρος, τότε τέλεια, θα τακτοποιηθεί κατάλληλα για τη μητέρα φύση. Όμως αυτός δυστυχώς είναι ένας δικός μας βαυκαλισμός προκειμένου να νιώθουμε καλύτερα με την δραματική υπερκατανάλωσή μας. Έτσι λοιπόν και με τους e-readers, οι οποίοι (όπως και όλες οι σύγχρονες ηλεκτρονικές συσκευές) επιβαρύνουν εξαιρετικά το περιβάλλον κατά την διαδικασία ανακύκλωσής τους. Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις όπου ένας e-reader δεν ανακυκλώνεται σωστά (βλέπε ένα σωρό χώρες), οι εργάτες στην ανακύκλωση εκτίθενται σε διάφορα τοξικά παράγωγα.
Στην περίπτωση του βιβλίου, η διαδικασία «αποσύνθεσής» του παράγει διπλάσιες εκπομπές σε σχέση με την παραγωγή του. Περίπου 35% των στερεών απορριμμάτων παγκοσμίως προέρχονται από χαρτί. Ακόμα και κατά την ανακύκλωση, η διαδικασία διαχωρισμού της μελάνης από το χαρτί δεν είναι ιδιαίτερη φιλική προς το περιβάλλον.
Αν όλα αυτά σας φαίνεται ότι οδηγούν σε αδιέξοδο, αναλογιστείτε ότι απλώς αγγίξαμε ακροθιγώς το ζήτημα. Αν αναρωτιέστε λοιπόν πώς βγαίνει κανείς από το λαβύρινθο στον οποίο αλόγιστα μπλέξαμε τη γη μας, τα νέα δεν είναι τόσο άσχημα, αρκεί να αντιληφθούμε την άμεση ανάγκη δημιουργίας οικολογικής συνείδησης και παιδείας. Όσο γοητευτική κι αν φαίνεται η ψηφιακή εποχή, έχει τεράστιο αντίκτυπο στην γη μας.
- Πολύ πρακτικά, ως αναγνώστες, μπορούμε να σταματήσουμε να αλλάζουμε συσκευή smartphone κάθε όποτε βαρεθήκαμε και να αναλογιστούμε πρώτα τι συνέπειες έχουν τα αγοραστικά μας καπρίτσια.
- Ακόμα κι αν το βιβλίο είναι έντυπο, δοκιμάστε να το δανειστείτε. Άλλωστε δεν είναι λίγες οι φορές που όλοι μας αγοράσαμε βιβλία που μας απογοήτευσαν.
- Ξεκινήστε να ανταλλάζετε βιβλία με τους φίλους σας, με τη βιβλιοθήκη στη γειτονιά, ξεφύγετε από την θανατηφόρα αγοραστική νοοτροπία γιατί κυριολεκτικά σκοτώνει.
- Επιλέξτε ανακυκλωμένα βιβλία και γενικώς ανακυκλωμένα πράγματα, καθώς αυτό μειώνει τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο που έχει η παραγωγή αυτών των αγαθών.
- Επιλέξτε οικολογικά ευσυνείδητους πωλητές (πχ. πλέον υπάρχουν εταιρείες που τυπώνουν βιβλία με σόγια αντί για μελάνι)
- Γίνετε ενεργό μέλος μιας βιβλιοθήκης
Αγοράστε λιγότερο, δανείστε και μοιραστείτε περισσότερο
Πριν κλείσω το μεγάλο θέμα, επιτρέψτε μου να προσθέσω κάτι ακόμα, να θίξω μια διαφορετική διάσταση του θέματος, γιατί είναι ακόμα ευρύτερο και βαθύτερο.
Το βιβλίο κουβαλάει μια ιδιαίτερη πνευματική βαρύτητα μέσα στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Αν και η αγάπη των ανθρώπων για όλα αυτά που είναι το βιβλίο δεν έχει διόλου σβήσει, στην εποχή της απόλυτης ψηφιοποίησης υπάρχει ο κίνδυνος να μετασχηματισθεί το βιβλίο σε κάτι νέο. Η σταδιακή εξάλειψη του έντυπου βιβλίου από την καθημερινότητα των ανθρώπων θα επέφερε μια πρωτόγνωρη εποχή στις κοινωνίες, σχεδόν οργουελική. Γιατί το βιβλίο είναι κατ’ εξοχήν σύμβολο σκέψης, ελευθερίας, προβληματισμού, προόδου. Το βιβλίο κουβαλάει μια ιδέα κι η ιδέα μπορεί να γεννήσει μια επανάσταση. Γι’ αυτό άλλωστε το βιβλίο και οι βιβλιοθήκες έχουν γίνει αντικείμενα μίσους, φόβου, εμπρησμού. Υπάρχουν μέρη πάνω στη γη όπου το να κρατάς ένα βιβλίο στο χέρι είναι συνώνυμο επαναστατικής ενέργειας. Και ομολογουμένως το ψηφιακό βιβλίο δεν μπορεί να υιοθετήσει αυτή την βαρύτητα του διαχρονικού συμβόλου. Άλλωστε είναι υπέροχο να μεγαλώνεις μέσα σ’ ένα σπίτι με μεγάλη βιβλιοθήκη, είναι σαν να ‘χεις την πόρτα για την χώρα των θαυμάτων μέσα στο σπίτι σου και να μπορείς να την ανοίξεις όποτε θες.
Επιπρόσθετα, πολλές φορές, μιλώντας για το περιβάλλον και την ανάγκη να το διασώσουμε, ξεχνάμε πως κι εμείς είμαστε μέλη του και μάλιστα όχι μόνο ως υλικές υπάρξεις. Η αγάπη προς το περιβάλλον είναι μια αγάπη που ξεκινάει από τα μικρά, από το σπίτι, από την αγάπη προς τον εαυτό μας και προς τους άλλους. Είναι η συνειδητοποίηση της ισχύος μας ως κοινωνικά όντα, η φωνή μας, η παιδεία μας, η παιδεία που θέλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας. Είμαστε πλέον σε μια πολύ λεπτή καμπή όπου δε μας παίρνει άλλο να ελπίζουμε παρά να πράξουμε. Να φτιάξουμε παιδιά που αγαπούν να διαβάζουν βιβλία, τα βιβλία θα μορφώσουν μέσα τους την αγάπη για τη γνώση και την κοινωνία, να φτιάξουμε παιδιά που αγαπούν τα δέντρα, τον ήχο της θάλασσας, το χρώμα των βοτσάλων, παιδιά που αγαπούν να βρίσκονται δίπλα στα δέντρα κι όχι στον ψεύτικο και θλιβερό κόσμο της οθόνης μιας συσκευής που μια μέρα θα τους δημιουργήσει πολλαπλά κενά και προβλήματα στην ψυχοσωματική υγεία. Τα παιδιά αυτά θα παραδειγματιστούν από ‘μας. Να σηκώσουμε λοιπόν κι εμείς το χέρι μας να πιάσουμε το σκουπιδάκι, τη γόπα από την παραλία, από το πεζοδρόμιο κι ας μην ήταν δική μας. Τα παιδιά ξέρουν να μιμούνται. Ξέρετε, όλη αυτή η βρωμιά που συναντάμε καθημερινά στις πόλεις μας δεν είναι επειδή θέλουμε να είμαστε έτσι, αλλά ακόμα χειρότερα, είναι από αδιαφορία. Κι η αδιαφορία σκοτώνει και το περιβάλλον και τον άνθρωπο, απ’ έξω κι από μέσα.
Πηγές:
https://medium.com/@joebiel/are-ebooks-better-for-the-environment-eb0fe59b914a
https://www.custommade.com/blog/e-readers-vs-print-books/
https://pdfs.semanticscholar.org/6355/6a8c8f66da2cbccb43646535a2e4bfbc75b6.pdf
https://greengroundswell.com/paper-versus-digital-media-environmental-impact/2017/04/10/
https://theecoguide.org/books-vs-ebooks-protect-environment-simple-decision
https://www.heraldscotland.com/news/17888513.will-never-fall-love-books/
https://www.cnbc.com/2019/09/19/physical-books-still-outsell-e-books-and-heres-why.html
https://www.writoscope.com/reading/ebooks-vs-printed-books-reasons-better/
https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/interactive/2010/04/04/opinion/04opchart.html
