Σύνταγμα, Θρησκεία και Θρησκευτικά

Σε προηγούμενο άρθρο, συνεργάτης στο MAXMAG είχε θέσει το ερώτημα «Ανεξιθρησκεία ή Θρησκευτική Ελευθερία;». Αφορμή ήταν η πρωινή προσευχή στα σχολεία. Στο παρόν κείμενο, αφού εξετάσουμε τη σχέση μεταξύ Συντάγματος και Θρησκείας, θα ασχοληθούμε με ένα παρεμφερές ζήτημα. Αυτό που ανέκυψε και προκαλεί δημόσια αντιπαράθεση, είναι ο χαρακτήρας που πρέπει να έχει το μάθημα των θρησκευτικών. Έτσι, για άλλη μια φορά στη χώρα μας, ένα θέμα που τίθεται υπό δημόσιο διάλογο, παίρνει τη μορφή χυδαίας αντιπαράθεσης, παρά γόνιμης ανταλλαγής απόψεων. Λαμβάνει δε χαρακτηριστικά «διαιρετικής τομής» με την ανάλογη κατηγοριοποίηση: οι δεξιοί και συντηρητικοί, που ασπάζονται τον «ομολογιακό» χαρακτήρα του μαθήματος, οι δε αριστεροί και προοδευτικοί, τον «θρησκειολογικό». Να τονιστεί βεβαίως ότι τέτοιου είδους διχοτομήσεις, εκτός από παρωχημένες, στερούνται αναλυτικής αξίας και είναι ανακριβείς. Λες και δεν υπάρχουν άθρησκοι ή άθεοι δεξιοί και αντιστρόφως θρησκευόμενοι αριστεροί. Αντιστοίχως, συντηρητικοί και προοδευτικοί υπάρχουν σε όλους τους πολιτικούς χώρους και πάντα σε συνάρτηση με το ζήτημα που ενίοτε διακυβεύεται. Τα κόμματα βεβαίως εκ τοις πράγμασι, προσπαθούν να εμφανίσουν ενιαία γραμμή και στερούν εν ονόματι της κομματικής πειθαρχίας, το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού των μελών τους. Πολιτικοποιείται έτσι ένα θέμα, που δεν είναι πολιτικό. Πολιτεία και Εκκλησία έχουν διαφορετικούς και διακριτούς ρόλους, ενώ ο διαχωρισμός τους θα έπρεπε να είναι ευρύτερα αποδεκτός.

            Αρχικά, ας δούμε τι θέση έχει η θρησκεία στο Σύνταγμα μας. Στο άρθρο 3, ορίζεται ότι η «Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού», είναι η επικρατούσα θρησκεία στην Ελλάδα. Στο άρθρο 13 γίνεται μνεία στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και στην απαγόρευση του προσηλυτισμού. Οι συνταγματικοί κανόνες όμως, διακρίνονται από γενικότητα και αφαιρετικότητα. Αυτό σημαίνει ότι επιδέχονται και διαφορετικής ερμηνείας, ενώ εμφιλοχωρούν και αντικρουόμενες αξιολογικές κρίσεις. Για παράδειγμα, ο όρος «επικρατούσα θρησκεία» για κάποιον μεταφράζεται απλά ως η δημογραφική απεικόνιση μιας υπάρχουσας κατάστασης. Για κάποιον άλλο, ως η αναγόρευση μίας «επίσημης θρησκείας» και η ευνοϊκή μεταχείριση που επιφυλάσσεται σε αυτήν, έναντι των υπολοίπων. Νομίζω όμως ότι ανεξαρτήτως ερμηνειών, υπάρχει η γενική παραδοχή πως το κράτος μας δεν είναι ουδετερόθρησκο. Υφίσταται ο σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά ταυτόχρονα προωθείται η κυρίαρχη και επίσημη θρησκευτική ιδεολογία. Προσωπικά, δεν θεωρώ κάτι τέτοιο αθέμιτο, αναλογιζόμενοι το πόσο άρρηκτα συνδεδεμένη είναι η Ορθοδοξία με την ιστορική πορεία του ελληνισμού. Άλλο όμως ζήτημα αυτό και άλλο το ποιο οφείλει να είναι το περιεχόμενο ενός σχολικού εγχειριδίου.

            Σε αυτό το σημείο, το Σύνταγμα περιπλέκει ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Στο άρθρο 16 που αναφέρεται στην εκπαίδευση, τονίζεται μεταξύ άλλων στην παράγραφο 2: «η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό…την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης». Δίνεται λοιπόν η αίσθηση, πως εντέλει η «Πολιτεία» παίρνει θέση υπέρ του «ομολογιακού» χαρακτήρα του μαθήματος των θρησκευτικών. Παρεπόμενο είναι λοιπόν, περί το 85% του περιεχομένου του σχολικού βιβλίου να είναι «Ορθοδοξοκεντρικό». Ανακύπτει έτσι το ερώτημα, αν η αποστολή του σχολείου είναι πέραν όλων των άλλων και η ενστάλαξη θρησκευτικής συνείδησης στους μαθητές. Η δική μας θέση είναι πως όχι. Αυτή είναι λειτουργία που επιτελεί η ίδια η Εκκλησία. Εξάλλου, για αυτό υπάρχουν και τα κατηχητικά, ενώ και ο θεσμός της οικογένειας διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Από την άλλη, πιστεύει πράγματι κανείς ότι το μάθημα των θρησκευτικών με τη σημερινή του μορφή, φέρνει τους μαθητές κοντά στην εκκλησία ή τους καθιστά θρησκευόμενους; Δεν θα ήταν πιο ενδιαφέρον να αποκτήσουν τα παιδιά ευρύτερες γνώσεις για όλες τις θρησκείες και την ιστορία τους; Τι φοβόμαστε, μήπως αλλαξοπιστήσουν; Ασφαλώς και θα παρουσιάζεται ο πολιτισμικός ρόλος της Ορθοδοξίας στη χώρα μας. Θα δοθούν όμως τα εχέγγυα στα παιδιά, να κατανοήσουν βαθύτερα την κοινωνία και τον κόσμο μας, να προετοιμαστούν για να ζήσουν αρμονικά σε μια πολυπολιτισμική Ευρωπαϊκή κοινωνία. Διαχρονικά βεβαίως, κάθε προσπάθεια αναμόρφωσης δέχεται σφοδρές αντιδράσεις. Εν προκειμένω, μύδροι δεν εξαπολύονται μόνο από αντίπαλες πολιτικές δυνάμεις, αλλά και από την ίδια την Εκκλησία. Αν το μάθημα παραμείνει ως έχει, δύο είναι οι λύσεις που υπάρχουν: ή να μετατραπεί σε προαιρετικό για όσα παιδιά θέλουν να το παρακολουθήσουν ή να αντικατασταθεί από μάθημα «Ηθικής», που προσωπικά θεωρώ και πιο χρήσιμο.

Κλείνοντας, παραθέτουμε ορισμένα αποφθέγματα για τη θρησκεία:

• «Μου αρέσει ο Χριστός σας. Δεν μου αρέσουν οι χριστιανοί σας. Είναι τόσο διαφορετικοί από το Χριστό», «ο θεός δεν έχει θρησκεία», «αυτοί που λένε πως η θρησκεία δεν έχει σχέση με την πολιτική, δεν ξέρουν τι είναι η θρησκεία» (Μαχάτμα Γκάντι, 1869 – 1948, Ινδός ηγέτης).

• «ο διάβολος παραμένει πάντα η καλύτερη δικαιολογία για να απενοχοποιήσουμε το Θεό» (Ζίγκμουντ Φρόιντ, 1856 – 1939, ψυχίατρος).

• «η θρησκεία είναι η αδυναμία του ανθρώπινου μυαλού να αντιμετωπίσει συμβάντα που δεν μπορεί να καταλάβει» (Καρλ Μαρξ, 1818 – 1883, Γερμανός φιλόσοφος).

• «χωρίς θεό, όλα επιτρέπονται» (Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, 1821 – 1881, Ρώσος συγγραφέας).

• «η επιστήμη χωρίς θρησκεία είναι κουτσή. Η θρησκεία χωρίς επιστήμη είναι τυφλή» (Άλμπερτ Αϊνστάιν, 1879 – 1955, Γερμανοεβραίος φυσικός.

• «όλα τα λόγια του θεού είναι καλά. Μόνο, βάρντα, να μην τα πάρουνε στο στόμα τους οι παπάδες», «φοβού τον θεό, αλλά τρέμε τους πιστούς του» (Μενέλαος Λουντέμης, 1912 – 1977, Έλληνας συγγραφέας).

• «τώρα όμως η πράγματι επικρατούσα θρησκεία είναι ο πλέον ακάθαρτος και κτηνώδης υλισμός. Μόνο κατά πρόσχημα είναι η Χριστιανοσύνη» (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, 1851 – 1911, Έλληνας συγγραφέας).

• «η αντίληψη μας για το θεό, δείχνει περισσότερα για εμάς, παρά για Αυτόν» (Thomas Merton, 1915 – 1968, Αμερικανός μοναχός).

• «παρόλο που η εποχή μας είναι άθεη, είναι το αντίθετο της άθρησκης» (Eric Hoffer, 1902 – 1983, Αμερικανός συγγραφέας).

• «πιστεύω στο θεό, μόνο που τον αποκαλώ Φύση!» (Frank Lloyd Wright, 1867 – 1959, Αμερικανός αρχιτέκτονας).

• «είναι αδιανόητο να υπάρχει θεός και είναι αδιανόητο να μην υπάρχει θεός» (Blaise Pascal, 1623 – 1662, Γάλλος στοχαστής).

• «έχουμε όση θρησκεία μας χρειάζεται για να μισήσουμε, αλλά όχι όση χρειάζεται για να αγαπήσουμε» (Jonathan Swift, 1667 – 1745, Ιρλανδός συγγραφέας).

• «και αυτό που λέμε ΄΄θεία δίκη΄΄ δεν είναι παρά η ιδέα του ανθρώπου για το τι θα έκανε αν ήταν θεός» (Elbert Hubbard, 1856 – 1915, Αμερικανός συγγραφέας).

• «κι αν ακόμα δεν υπήρχε θεός, θα έπρεπε να τον εφεύρουμε» (Βολταίρος, 1694 – 1778, Γάλλος Φιλόσοφος).

• «δεν πιστεύω στο θεό, αλλά τον φοβάμαι» (Gabriel Garcia Marquez, 1927 – 2014, Κολομβιανός συγγραφέας).