“Πάντως το μόνο σίγουρο: τόπος της γέννησης μου η Άκρα Μινώα” – Η ιστορία του κάστρου στη Μονεμβασιά (Μέρος 1ο)

Η Μονεμβασιά είναι φημισμένη για την ιστορικότητα των μνημείων της, αλλά και την ιδιόμορφη γεωμορφολογία της. Ωστόσο, το όνομα της καστρούπολης πάνω στην επιβλητική επιμήκη βραχονησίδα συνδέθηκε άρρηκτα με τον μεγάλο ποιητή Γιάννη Ρίτσο. Ο τάφος του έξω από το κοιμητήριο του Βράχου έχει απεριόριστη θέα στο Μυρτώο πέλαγος. Εκεί, στην αγαπημένη του “Άκρα Μινώα”, ατενίζει στο διηνεκές το απέραντο γαλάζιο.

Αρχαιότητα

Πολλές πηγές υποστηρίζουν ότι η Μονεμβασιά σαν πόλη ξεκινά την ιστορική της διαδρομή αργότερα, στα Βυζαντινά χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, αναφορές για τον βράχο υπάρχουν σε πηγές της αρχαιότητας. Η θέση της βραχώδους νησίδας κοντά στην σημαντική Επίδαυρο Λιμηράς της εξασφάλισε μνεία από αρκετούς περιηγητές, όπως ο Στράβων και ο Παυσανίας. Μάλιστα ο τελευταίος περιέγραψε το ακρωτήριο κοντά στην πόλη, αποκαλώντας το ‘Άκρα Μινώα”. Σήμερα, έχει ταυτοποιηθεί ως η Μονεμβασιά. Έναν αιώνα αργότερα, ο Στράβων μίλησε για το “φρούριο Μινώα”. Αξίζει να σημειωθεί ότι το τοπωνύμιο “Μινώα” υποδεικνύει πιθανότητα ύπαρξης λιμένα, ενώ κανένας περιηγητής δεν την περιγράφει ως νησί.

Ίδρυση

Στη Μονεμβασιά διαμορφώθηκε για πρώτη φορά βυζαντινός οικισμός  στα τέλη του 6^ου αιώνα μ.Χ. Με βάση το χρονογράφο Φραντζή, η πόλη χτίστηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαυρικίου (582 – 602 μ.Χ.).  Θα τη βρείτε και ως Μονοβασιά ή Μονοβασία, ονόματα που εμφανίζονται σε κείμενα από τον 8^ο αιώνα “διά τό μίαν ἔχειν τῶν ἐν αὐτῇ εἰσπορευομένων τήν εἴσοδον”. Ο απότομος βράχος χρησίμευε ως καταφύγιο των Ελλήνων στην διάρκεια των αραβικών επιδρομών (578 – 582 μ.Χ.). Σταδιακά, γνώρισε την ευημερία, παράγοντας της οποίας ήταν και η εξαγωγή του περιβόητου κρασιού της (“Malvoisie”) στην Ευρώπη.

Εχθρικές επιθέσεις

Το “Γιβραλτάρ της ανατολής” αντιμετώπισε πολλές προκλήσεις στους πρώτους αιώνες της ιστορικής του πορείας. Περί το 747 μ.Χ. ενέσκηψε λοιμός, αλλά η πόλη φαίνεται να επανήλθε σύντομα. Παράλληλα, από τον 9^ο έως το 12^ο αιώνα, ήρθε αντιμέτωπη με τις επιδρομές των Αράβων, αλλά η οχυρή θέση της πολιτείας συνετέλεσε στο να αποτελέσει έναν από τους σημαντικότερους προμαχώνες της αυτοκρατορίας. Ακόμη, το 12^ο αιώνα αντιστάθηκε σε επιθέσεις Γενουατών, Νορμανδών και Βενετών (σοβαρότερη από αυτές ήταν η πολιορκία του 1147 από τον Ρογήρο Β’, βασιλιά της Σικελίας). Παράλληλα δεν επηρεάστηκε από την επικράτηση των Φράγκων στην Κωνσταντινούπολη και την Πελοπόννησο το 1204.

Πάντως, η  Μονεμβασιά εισήλθε σε φάση κατοχής για πρώτη φορά το 1248, όταν έπειτα από τρίχρονη πολιορκία ο Φράγκος πρίγκιπας της Αχαΐας Γουλιέλμος Β’ την κυρίευσε. Η συνθήκη υποταγής περιλάμβανε ως όρο την διατήρηση των όποιων προνομίων των κατοίκων της καστροπολιτείας, με παράλληλη προσφορά ναυτικών υπηρεσιών εκ μέρους τους και μάλιστα με αμοιβή. Το 1259, ο Γουλιέλμος ηττήθηκε από τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο. Τότε η Μονεμβασιά μαζί με τη Μάνη και το Μιστρά εκκενώθηκαν και μετατράπηκαν σε κέντρο επιχειρήσεων των Βυζαντινών εναντίον των Φράγκων στην Πελοπόννησο. Στη συνέχεια, η Μονεμβασιά αποτέλεσε έδρα του Βυζαντινού στρατηγού. Οι κάτοικοι της διακρίθηκαν χάρη στις εξαιρετικές ναυτικές τους ικανότητες και στη συμμετοχή τους σε χερσαίες επιχειρήσεις κατά των Φράγκων. Σε αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους, οι κάτοικοι επωφελήθηκαν από την παροχή ιδιαίτερων εμπορικών προνομίων και την προαγωγή της επισκοπής της Μονεμβασιάς σε μητρόπολη.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Άγνωστη Ελλάδα

Πύργος: το μεσαιωνικό χωριό της Σαντορίνης

Ωστόσο, οι περιπέτειες των κατοίκων του μικροσκοπικού νησιού δεν είχαν ακόμη τελειώσει. Το 1292 λεηλατήθηκε από τον Καταλανό ναύαρχο Ρογήρο Λούρια. Αυτός συνέλαβε πολλούς κατοίκους -ανάμεσα τους και πολλές γυναίκες- και τους μετέφερε στη Δυτική Ευρώπη. Το γεγονός αυτό στάθηκε αφορμή για τη διάδοση της τέχνης του μεταξιού στην Δύση. Πάντως, το 1301 μια ευχάριστη εξέλιξη ήταν η απαλλαγή των κατοίκων της Μονεμβασιάς από την καταβολή φόρων, όπως προβλεπόταν στο χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου. Με την πάροδο του χρόνου παραχωρήθηκαν τελωνειακές ατέλειες και αναπτύχθηκαν ελεύθερα οι εμπορικές σχέσεις.

Μονεμβασιά: Η “χρυσή εποχή”

Η “χρυσή εποχή” της Μονεμβασιάς καλύπτει ολόκληρο το 14^ο αιώνα και φθάνει μέχρι το 1460. Kύρια γνωρίσματα αυτής της περιόδου; Ο πληθυσμός πολλαπλασιάστηκε, η ναυτιλία και το εμπόριο εισήλθαν σε μία νέα φάση ακμής και τέθηκαν οι βάσεις για την πνευματική άνθηση του τόπου. Βέβαια, τη στιγμή που η Μονεμβασιά βρισκόταν στο ζενίθ της πολιτιστικής και οικονομικής της υπόστασης, είχε ήδη αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Έτσι, τις τελευταίες δεκαετίες ζωής του Βυζαντίου, το Δεσποτάτο του Μιστρά αποτέλεσε αξιόλογο και ισχυρό προπύργιο απέναντι στην οθωμανική εισβολή. Αυτές οι συνθήκες ωφέλησαν τη Μονεμβασιά, τα πλοία της οποίας έφθαναν μέχρι τη Θράκη και τον Εύξεινο Πόντο.

Από την περίοδο ακμής της Μονεμβασιάς δεν έλειψαν βέβαια οι μελανές σελίδες. Πειρατικές επιθέσεις και εσωτερικές συγκρούσεις χωρίς σημαντικό αντίκτυπο ήταν μερικά μόνο γεγονότα. Το 1394, επί παραδείγματι, ξέσπασε μία εμφύλια σύγκρουση ανάμεσα στον Παύλο Μάμωνα, ευγενή της Μονεμβασιάς και τον δεσπότη του Μιστρά Θεόδωρο Α’ Παλαιολόγο. Ο Μάμωνας ζήτησε τη συνδρομή του στρατηγού του Βαγιαζήτ, Ομάρ Μπέη. Ο τελευταίος την κυρίευσε, αλλά το 1395 ο Θεόδωρος Παλαιολόγος την ανέκτησε.

Η Μονεμβασιά μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης

Το έτος 1460 ο σουλτάνος Μωάμεθ Β’ απαίτησε την παράδοση της Μονεμβασιάς αφενός κι αφετέρου της συζύγου και της κόρης του Δημητρίου Παλαιολόγου. Ο Μονεμβασίτες συναίνεσαν στην παράδοση των δεύτερων αλλά όχι στην παράδοση της πόλης τους. Έτσι, αναγνώρισαν ως κυρίαρχο το Θωμά Παλαιολόγο, ο οποίος την έθεσε υπό την προστασία του Πάπα Πίου Β’. Όταν ο Μωάμεθ εκτίμησε τις δυσχέρειες κατάληψης της Μονεμβασιάς, την άφησε ανενόχλητη. Από την πλευρά τους, όταν οι Μονεμβασίτες συνειδητοποίησαν ότι δεν υπήρχε πιθανότητα επανασύστασης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ζήτησαν προστασία από τη Βενετία, η οποία και κατέλαβε την πολιτεία (1464).

Με την Βενετοτουρκική συνθήκη της 2^ης Οκτωβρίου του 1540 η Μονεμβασιά περιήλθε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Μετά από αυτό, οι περισσότεροι κάτοικοι κατέφυγαν σε βενετοκρατούμενα νησιά, όπως η Κέρκυρα και η Βενετία. Γενικά η Μονεμβασιά βίωσε εναλλαγές βενετικής και τουρκικής κατοχής. Ωστόσο, μετά τη δεύτερη τουρκοκρατία (1715 – 1821), ο πληθυσμός της μειώθηκε δραματικά. Μία απόπειρα αποκλεισμού των Τούρκων κατοίκων του νησιού από τους Μονεμβασίτες στη διάρκεια των Ορλωφικών (1770) απέτυχε.

Eλληνική Επανάσταση

Ύστερα από τετράμηνη πολιορκία της Μονεμβασιάς, αυτή παραδόθηκε στους Έλληνες στις 23 Ιουλίου 1821. Σύντομα όμως οι εσωτερικές διαμάχες για τη διανομή των λαφύρων και τον καθορισμό της διοίκησης οδήγησε στην αναρχία. Παράλληλα με όλα αυτά συνέπεσε και ο Εμφύλιος Πόλεμος, οποίος δυσχέρανε σε πλείστα επίπεδα την ανοικοδόμηση του φρουρίου. Μέχρι το Μάρτιο του 1824, τα μισά χωριά της ευρύτερης περιοχής είχαν περιέλθει στον έλεγχο των Μανιατών υπό την ηγεσία του Μαυρομιχάλη. Eπιπλέον, μετά την καταστροφή των Ψαρών κατέφυγαν στη Μονεμβασιά Κρητικοί και Ψαριανοί. Αργότερα, τον Ιανουάριο του 1827 ο Δημήτριος Πλαπούτας με 200 άνδρες έφτασε στην καστροπολιτεία. Παρά την συναίνεση των κατοίκων και εφόρων του νησιού για παράδοση στον Πλαπούτα, ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης αντέδρασε και υποχρέωσε σε αποχώρηση τον Πλαπούτα.

Αντί επιλόγου

Oι εσωτερικές έριδες και οι μετέπειτα ραγδαίες εξελίξεις συγκρότησης του ελληνικού κράτους υπέσκαψαν τις όποιες πιθανότητες της Μονεμβασιάς να ανακτήσει την παλιά της αίγλη. Φυσικά, οι προϋποθέσεις του πολυεπίπεδου μαρασμού της είχαν τεθεί νωρίτερα, ήδη κατά τα χρόνια της αποσάθρωσης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και της κατοχής της αργότερα από Τούρκους και Βενετούς. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι η Μονεμβασιά απώλεσε ολότελα την αίγλη του παρελθόντος. Τρανό παράδειγμα αποτελεί η απαράμιλλη ομορφιά της και η αρχιτεκτονική των μνημείων της. Με αυτά και θα ασχοληθούμε και στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος στη Μονεμβασιά.

Πηγές:

• Εγκυκλοπαίδεια, εκδόσεις Χρ. Γιοβάνης
• https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%AC
• http://www.monemvasia.gr/
• http://www.monemvassia.gr/el/monemvassia.php
• http://www.monemvasianews.gr/
• http://www.thetravelbook.gr/default.asp

Σύνταξη κειμένου: Θεοδώρα Ντεντοπούλου

Επιμέλεια κειμένου: Ελευθερία Σακελλαρίου